Бесплатный фрагмент - Яхьядынъ яшав бактысы

Атам Тамакаев Рамазаннынъ улы Яхьядынъ 90 йыллыгына багыслайман.

(22.05.1931—25.07.2006 йыллар яшаган)

ЖИЗНЕННАЯ СУДЬБА ЯХЬИ

Книга выпущена на средства предпринимателя

Боранова Аскера Имбаталиевича, за что автор искренне благодарит неравнодушного к истории и культуре представителя  ногайского народа.

Кирис соьз

Баали окувшы!

Аьр аьдемнинъ яшавы бир-бирине усас болмайды экен, бирлериннинъ яшав йоллары ойлы-кырлы, бирлерининъ яшавлары тап бир тувра кийиз тоьселгендей аьлемет эм наьсипли яшав болып, моллыкта яшаганлар да бар. Аьр ким оьзининъ яшавында коьплеген затларды коьредилер. Яшав кайдайда бир кыйынлыкларман да растырады, балалай яшавдынъ авырлыгыман куьресип яшаган аьдемлер де коьп. Айтаягым, кайдай аьелде де сен тувсанъда, яшав толкынлары сени суьйтип айландырып яшавдынъ ахыр-туьрли якларын коьрсетпеге де болады экен. Меним атам, Яхья Тамакаев бала шагында кайдайда бир шеркеш халктынъ айтувлы аьдемлерининъ белгили эм уста, окымыслы аьпендидинъ аьелинде тувган, ама яшав бактысы оны бирде тынышлыкта, барлыкта яшатпаган. Бакты деген зат кайдайда бир сырага экен. Ногай айткандай: — «Сыраганънан коьр!» Ол акыйкат соьзлер. Атам заваллы, ялгыз орам баста калып, кирмеге ериде болмай, аштан калып та, туьрли-туьрли аьеллерде де яшапта, анадынъ суьйювин, аьруьв соьзлерин эситпеген, оьксизликтинъде, оьгей анадынъ аьлин де коьрген аьдем. Яшавын туьзетеек болып коьп шалыскан. Яшавында онынъ коьрмегени калмаган, балалай тентиреп атасы ман коьп кыйланган. Онынъ яшавына анасынынъ кардашы Яхьядынъ нагашакасы да коьп кирисип, бала шакта оны аьелиннен айырып туьрли авылларда, калаларда ясырып кыйнаган. Баьри яшав кыйынлыклары ман да меним атам оьзи куьресип яшавын туьзеппеге шалыскан.

Сосы китапта бардырган хабарым, сиз сезгенше, атамнынъ яшавы акында. Былтырларда (2021 йылда) атам заваллы, (яткан ери еннет болсын) Тамакаев Рамазаннынъ улы Яхья 90 ясына толаяк эди. Яшавы акында ол бизге бирде кайдай кыйынлыклар коьрип яшаганы акында, авызын ашып хабарлаган аьдем тувыл. Онынъ намыслыгына етеек аьдемде йок болыр. Баьри сырлары онынъ ишинде тас болып каткан эди. Анам: -«Зафымды (Яхьяга авылшылар Залимхан деп те айтатаган эдилер) балтаман да шапалап ярсанъда онынъ сырларын билмессинъ!» — деп сейирсинетаган эди анам. Кенем болсада, мен онынъ яшавы акында билмей калмаска болмадым. Атам заваллы, оьз юртынынъ тоьринде созылып, кара териге туьсип авырып яткан шакта, ол эсин йийип биз бен хабарласкан куьнлериде болды. Мен анам ман, атамнынъ бас бетинде кешелер озгардым. Сол шакта, коьп соравлар тувдылар меним ойымда.

Мен сол шакта атам ман анамнан коьп затлар акында сорадым. Анам Битлев Асан аьпендидинъ кызы Раяда мага коьп яшавлары акында атамга косылып хабарлады. Олардынъ яшав йоллары мени тынышсызландырып кызыксындырдылар. Туьннинъ ортасына дери мен уьйкымды да мутып, атамнынъ оьмири бир исанга да айтпаган сырларын тынъладым. Сол хабарларга анамда косылып оьзининъ ойларында айтты. Суьйткенде, меним басымда сосындай хабар тувды. Баьали окувшыларым, мен сосы хабарга оьз яшавымда да бир неше затлар ман да раскан эм шаьат болган заманым акында да язып эм сол затлар акында да хабарлайман. Мен авылдынъ аксакалы Абишев Асан ман да расып соьйледим. Авылда белгили кавга ветераны Ильяс Джумалиевпен де (Карамурза авылда тувып оьскен) расып соьйлеген куьнимде болды. Сосы Ораклы авылда, меним бала шагымда атамнынъ кайдайда бир эсли Кеусар тетесинде коьрмеге амал Кудай берди. Коьз алдымда онынъ турган турмысы — шынты айдик шеркеш ханийлердинъ бириси эди. Биз бала шакта, балаларман куьйылып онынъ каралдысына келсек, ол куьйдыртып бизге шеркешше соьйлейтаган эди. Меним хабарымды окый келип, каты мени соькпенъиз, баьри айтылган затлар меним анам ман атамнынъ авызыннан язылган. Хабарымды хабарлай келип бирде, бир исанды да соькпеге шалыспадым. Атам ман анам яшаган йылларда сондай кужырлы затларда арасында болып турган. Сосы меним хабарымды окыган аьдемлер, яшавда кайдай да бир кыйынлыклар ман распага болаягы акында оьз балаларынъызга, аьеллеринъизде бир-биринъиз бен, сосы озган кыйынлы йылларда аьдемлер калай яшамага тармасканлары акында хабарласанъыз, кайдайда бир яшав дериси болыр эди деп санайман. Атам заваллы, бала шагыннан алып коьплеген кыйнлыклар коьрген, яс бала шагында да оьзининъ атасыннан калган малды да йигерлиги мен оьгей анадынъ кардашларынынъ алдына шыгып, ашлык йылларда оьз атасыннан калган бир сынъар кунажынды да саклап билген. Яслай ногай авылына коьшип атасы ман келгенде де, коьплеген яс аьдемлер онынъ куьшин, куьдретин билмей, корлаякта болып шалысканлар. Ама ол оьзининъ йигитлигин коьрсетип бирде басын тоьмен салмай, коьп авыл ясларга оьзининъ йигерлигин коьрсетип билген аьдем болган.

Сосы китап, тек меним аьелимде аьел-китабы болып калмай, аьр бир яс аьдемлерге эм баьри окувшыларга да кызыклы эм яшавга уьйреткен китап болыр деп сенемен.

Альберт Тамакаев,

Россия журналистлер Союзынынъ агзасы

Аьдем эм онынъ бактысы

ЯХЬЯДЫНЪ ЯШАВ БАКТЫСЫ

Хабар

— Аьел сырлары —

«Аьлиге дейим сосы аьел, сосы тукым, онынъ оьркени Эркин-Юрт авылына кайдан келгенин коьп авылшылар билмейдилер. Кайдай болса да сосы аьелдинъ бир сыры бар!» — деген эди авыл яшавшыларынынъ бириси. Олардынъ айтувына коьре, сосы аьелдинъ ызы бизим Орак авылында озган оьмирдинъ кыркыншы йылларыннан басланады. Авыл яшавшысы, ясы уьйкенлердинъ бириси, Асан Абишевтинъ айтувына коьре, сосы авылга кыркыншы йыллардынъ ишинде, биревге де белгисиз болмаган бир аьлемет аьел коьшип келеди. Узын бойлы, шарклы, кара-боран шашлы, каслары ампатадай кыйылган, турган турмысы эм сыпаты каты суслы аьдем, ян досы ман келип, авылдынъ Кобан сувы бойы ман тизилген орамлардынъ бирисинде орынласкан бир ямпик манъгазыга (аьвелги Василий Алексеевич Соколовтынъ азбарында) келип кирген эдилер. Айтаягым, В. Соколов сол юртты сосы аьелден сонъ алып кирген. Бу аьдем яс аьдем тувыл эди. Орта ясындагы аьдемнинъ ян досы баска миллет экенин конъысылар онынъ соьйлеген соьзиннен анълаганлар. Эр киси мен де, конъысылар ман да, сосы кыскаяклы орыс тилинде соьйлейтаган эди. Ама эр киси бир аьлемет болып соьз арасында «э-э», — деп, тап бир шеркеш, яде шешендей болып соьйлейтаган эди.

Коьп аьдемлерге эр киси де, онынъ ян досы да ашык сырын шешип айтпайтаган эдилер. Ама эр киси ногайлар ман ногайша да соьйлейтаган эди. Бир хыйлы заманга дейим, авылшылардынъ сынавларына коьре, бир инсан да олардынъ аьелинде бала бар деп билмегенлер. Не уьйде де, яде азбарда да, бала сеси шыкпайтаган эди. Аьелдинъ уьйкени авылга темир йол тартылган йылларда бир кайта келип кеткен эди. Авылшылар оны коьре калганлар.

Ама айкаспага амаллары болмаганлар. Сосы аьдемнинъ аты Рамазан болган. Ол авылдагы темир йолдынъ станциясында ислейтаган эди. Ким биледи, йогардан темир йолшылар йиберген болмага да болады оны Орак авылына. Бир инсан да сол затты билмейдилер. Неге десенъ, Рамазан авылшыларга оьз яшавы акында хабарламаган. Тек конъыслары сынап билгенлер. Авылда сосы эр кисидинъ Кеусар деп карындасы бар эди, ол авылдынъ тоьменлигинде, Кобан бойындагы орамлардынъ бирисинде, яшайтаган эди. Окын-секинде Рамазан карындасынынъ эсигин ашып келетаган эди. «Конъыслардынъ айтувына коьре, ол бир намыслы, сабыр, аьдетли эм ногайларда болмаган бир аьлемет кылыгы бар аьдем эди», — деп эскерген мага коьп йыл артта Шамшура-абай. Онынъ айтувына коьре, Рамазан карындасына сонда ок бир де эсигин ашып келмейтаган эди. Ол аьр заман оьз карындасына бараяктан алдын, ногай айткандай, атлы йиберетаган болган.

Суьйтип ога бир-эки юмадан келеегин билдиретаган эди. Келсе де, карындасынынъ яшавын, аьлин сорап, бир хыйлы заман онынъ касыннан таймай олтыратаган эди. Бир аьдем де олардынъ не зат акында соьйлейтаганын билмейтаган эди. Неге десенъ, олар шеркеш тилинде сырласатаган эдилер. Сосы Кеусардынъ уьш аьвлетлери бар эди. Бир-бирине аркав-яркав болып, олар кайдай да бир бавырмалы эдилер бала заманда. Аналарынынъ бергенине канагат этип, разы болатаган эдилер. Сеслери де шыкпайтаган балалар болганлар. Кыскаяклыдынъ оьзине карасанъ, кайдай да бир залым, порт болып соьйлейтаган кылыгы бар эди.

Конъыслардынъ айтувына коьре, сосы кыскаяклы яшавында бек кыйналган. Ашлыктынъ да, сувыктынъ да, кавгалардынъ да азабын шеккен аьдем эди ол. Ильяс Джумалиевтинъ айтувына коьре, сосы кыскаяклы бала шагында бир бай мырзалардынъ кызлары болган. Аьелде онынъ атасы оьлгенде, оны асырамага сол мырзадынъ баласы болмаган иниси алган. Ильястынъ айтувына коьре, Кеусарды атка олтыртып, колларын, мойнын алтын, куьмис билезиклерге толтырып, сав мырзадынъ байлыгы ман, куллары ман, таьвкелери мен, авлада болган маллары ман да оьз буйрыгы ман карамага сенген эди. Кеусардынъ айткан-айтканы толтырылып турган. Онынъ аьр бир тилегин ерге туьсирмей нагашакасы битирип турган. Суьйтип суьйген ол сосы кызалакты.

Карамурзайда яшаган йылларында олардынъ аталары Батал-аьпенди бек айтувлы аьдем болган деп, айтадылар карамурзайшылар. «Баьленше туьрли калалардан, авыллардан кайдан тек келмейтаган эди аьдемлер сосы аьпендиге. Ол авырган аьдемлерди оьзинше Куран окып эмлеп те билетаган эди», — деп мага хабарлаган эди Ильяс-акай. Сонъ, мен Карамурзай авылына ювыкларыма, Магомет Кастаовтынъ улы Хамзат-заваллы (яткан ери еннетли болсын) уьйленген заманда тойга барганымда, Магомет етип мени бир авылдынъ кырына аькелди де: «Мине, караш, сосы кайын терекке, бу юз йыллык терек. Оьзи десенъ, кайдай юван! Сосы терекке сизинъ уьйкен атанъыз Батал-аьпенди каты авырыган, дув берли болган аьдемлерди аькелип байлайтаган эди. Бир турган турмысы ман касына келип, колындагы коьннен ийирилген сыбырткысы ман ышкынтып кететаган эди. Баьри ювыкларына, кардаш-кавымларына касына барманъыз деп айтатаган эди. Сол дувлаган аьдемлер ызында койдан да ювас болып уьйлерине кайтатаган эдилер. Баьленше йылдан сол аьдемлердинъ аьеллери кайтарадан Карамурзай авылын йоклап, аьпендиге келип разылыкларын билдирип кететаган эдилер», — деди мага Магомет-акай.

— Рамазаннынъ наьсиби —

Сол аьпендидинъ улы Рамазан яс куьнинде кайдай бир коьрнекли яс аьдем болган. Атасы ман ол Адыгеяда орынласкан авылларга ювыкларын йоклаган заманында сосы авылда ол бир айлак сылув, узын билектей уьйирилген алтын шашлы кызды коьрип яратады. Сонъ, оны атасы ман айттырып авыл аьдети мен алады. Рамазаннынъ юреги уьйкен суьювге толады. Сол яс аьдемлер яшавында кайдай бир уьмитлер де этедилер. Боьтен де, эки суьйген аьдем наьсипли яшавга аьзирленип аьел туьзген эдилер. Аьел болып бир йыл яшап турганда, Рамазаннынъ ян досы Абидат оьзининъ сырын Рамазанга ашады. Ол тезден аьелде бала дуныяга энип, Рамазан ата болаягын анълатады.

Суьйткенде, Рамазаннынъ койыны тагы да бир куванышлы хабарга толады. Коьп кетпей, Абидатка толгак тийип баслайды. Аьдетинше, Рамазан сол йылларда уста кыскаяклыларды ян досынынъ касына шакырады. Заман танъга еткенде, дуныяга эр бала тувады. Рамазан энди менде тукымды юргистеек аьдемим бар деп куванады. Ама ян досы, каты кыйналып, кан тасып тапкан эди ол ул аьвлетти. Барган сайын ийгиленеектинъ орынына, яс сылув кыскаяклыдынъ аьли улгая берди. Алыстан келген врачлар да оны аяк уьстине салалмадылар. Рамазан бир куьнлердинъ бирисинде ян досынынъ касына киргенде, сейири калып, сув-териге туьсип шыгады. Ол сол саьат ок анълайды Абидаттынъ каралай янганын. Басы сасып, терек астына олтырып кайгырады, кайдай бир эм таппага керегин ойлайды. Ама Абидат аксамга да етпей ян береди. Суьйтип, Рамазаннынъ аякларынынъ астындагы ер ойылып кетеди. Басы сасып, Рамазан кыркыннан шыкпаган яс аьвлети мен ялгыз калады. Рамазаннынъ атасы янъы тувган саьбийге Яхья деген Пайхамбардынъ атын атайды.

Куьнлер карап турмайдылар, бирин-бири авыстырып барадылар. Суьйтип йыллар озадылар. Яхья эки яде уьш ясына толганда, шеркеш авыллардан анасынынъ кардашы Мусса Бабиев сосы балады коьрмеге келеди. Келсе хайыр деп, сол арада Рамазаннынъ ойына да келмейди бир терис затлар болар экен деп. Эркек алданган заманда баладынъ анасынынъ кардашы калай болса да эр балады бавырына басып, атка минип алып кашады.

Рамазан коьпке дейим оьз аьвлетине заьр болып баьленше йыл яшайды. Сол йылларда Рамазаннынъ эсине келмейтаган заты йок эди. Ол яс куьнлеринде Тохтамыс авылыннан уьйленгенин де эсине туьсирди. Эндиги де яс куьнлеринде Рамазан Салаватов Салаваттынъ кызын Хабибады да акашып аьел туьзген эди. Сол яслыкта туьзилген аьелде де кыз бала тувган экен. Онынъ аты Муслимхан эди. Рамазаннынъ кешелерде басына кайдай тек ойлар келмейтаган эди. Оьзинше биринши ян досынынъ алдында куьнам мени урады экен деп те, баьленше кайта ойланып алды.

— Муслимханнынъ излестируьви —

Бала он сегиз ясына толмага аз калганда, атасын коьрмеге таяктай бойлы болган Муслимхан (Люба) кызы келеди. Кыз Рамазаннынъ баьри айтканын тынълап, баладынъ йойылганын да билип кетеди. Муслимхан да оьзине мырат салады, сол бебесин кайдан болса да излестирип таппага. Ер казып болса да таппага уьмит этеди.

Суьйтип, юрагатлы Муслимхан бармаган ери калмайды. Ол баьри шеркеш авылларды тергеп-тешкерип шыгады. Йилиншиктинъ бойында орынласкан Бесленей деп аталган авылга келгенде, ол анъсыздан бир хабар эситеди. Сосы авылда бир шеркеш аьелде бала яшайтаган эди, ама онынъ сеси де шыкпайды, авылшылар сейирсинип оьзлерининъ авылдасы Мамонтовлардынъ аьеллерине келип сорайдылар. Кайда йок болган ды кол-аяктай бала? Аьелдинъ иеси Роза Мамонтова бала тоьске ойнамага шыккан эди деп анълаткан келгенлерге. Авыл балалары коьргенлер. «Тоьстинъ йогарыннан, тап кара карга ушып келгендей, кара ат пан атлы келип балады атка коьтерип алып кашканын коьргенлер», — деп айтканлар сосы Бесленей авылда яшайтаган авылшылар Муслимханга.

Яс кызалактынъ юреги тынышлык бир де таппайды. Барган еринде, коьрген аьдемлерден сорастырып, оьз излевлерин яс кыз бир де токтатпайды. Муслимхан аданасын излеп Адыгеядагы шеркеш авылларга дейим де барады. Коьплеген аьдемлер мен де айкасып, коьп кылыплыкларды да кулланып карайды. Оьзин баска аьдем деп те айтып, илми куллыкшысы болып та, аьеллердинъ тарихлерин тергей мен деп те айткан куьнлери болган. Ама излевлер бир де оьз пайдасын бермегенлер. Оьсип келеяткан яс тап бир ийне пишеннинъ ишинде йойылган ийнедей йойылды да кетти. Муслимхан кешеси-куьндиз бебеси акында ойланып турды.

Бир кешелердинъ биринде Муслимханнынъ эсине бир аьлемет ой келеди. Сол ой онынъ уйкысын бузады. Сол кеше ол танъды бир авыр аткарып шыгады. Танъ атып-атпай Муслимхан Карамурзай авылына келип, аты бар болган сув тасувшы кисиге келеди. Сол атлы эсли картка ол тилейди: — «Мен сени разы этермен. Сен тек мени мажадагы йолларга бир аькетип аькел», — дейди. Сол йоллар косылыскан ерлеринде, кайзаман барсанъ да, аьдемлер болатаган деп барады яс кызалак. Сонда келгени мен ок сол ердеги аьдемлерден хабар сорастырады. Коьргенме экен олар бала ман атлыды деп. Келгени бос болмайды. Коймай-уьзбей излеген аьдем таппай болмас дегенге усап, бир сатувшы карт арбадынъ арысын ярастырып турган еринде Муслимханга хабар айтады. — Олар булайда токталып, авыз аштылар! Сонъ, турып ок тоьменге карап йол алдылар! — дейди сатувшы карт. Муслимхан сол саьат анълайды атлы бала ман баска бир уьйкен йолга шыкканын, йолын оьзге ерлерге карап алганын.

Ол яде Кара денъиздинъ бойына, яде Каспий бетке кеткен деп ойланады Муслимхан. Муслимхан алгасавлы юриси мен атасына, Карамурзайга, келеди. Хабарын айтып, йол шыкпага аьзирленеди.

— «Сак бол, кызым! Йолынъ узак. Бар акылынъды, сулыплыгынъды салып, сол бебенъди таппага мырат эткеннен сонъ, йолынъ ашылсын!» — деп кызынынъ артпагына йол азыгын салып Рамазан оны озгарады. Йол шыгаяктан алдын акыллы кыз-бала атасына бир маслагатлар береди.

Онынъ маьнеси булай болыпты: эгер эр бала табыла калса, Рамазан сол улын алып, тап дуныядынъ шетине дейим етип ясырынмага керек. Неге десенъ, онынъ анасынынъ кардашы Мусса койып калмаяк. Оннан сонъ бир алып кашсалар таптыраяк тувыллар деген ойды атасына айтып озады Муслимхан. Сол ерде бир абыт алдыга этип, бир абыт артка этип Муслимхан атасынынъ коьзине карап: «Дада, улынъды суьйетаган болсанъ, мен оны тапканша сен оьзинъе бир косак тап. Балага ана йылувы керек», — дейди атасына кызалак. Суьйтип, Муслимхан уьйкен йолга шыгады. Ол басында кайсы яка карап бараягын да оьзи де билмейди, бас деп Азербайджаннынъ бас каласына барайыма яде, Каспий бойындагы авыллардан излестирейиме экен деп ойланады.

Йол бойы Муслимхан ойга коьмилип барады. Кыз аьр бир йол косылыскан, айырылыскан ерлерде эринмей сорастырып барады йолавшылардан. Олардынъ айтувларына коьре, Муслимханга Баку каласына дейим бармага керек болады. Бир юмадан баьленше атларды авыстырып, ол Баку каласына етеди. Мунда да акыллы кызалакка, кайдай да бир ойларга келеди. Эгер атлы бала ман сосы ерге дейим еткен болса, ол кайда барар экен деп. Эм ол ойынынъ бавын табады. Калада аьдем ат пан коьп юрип болмас. Соннан себеп атлыга тек каладан шыгып, кайсы авылларга болса да бармага керек болаяк. Сол ой ман Муслимхан баьленше йолларды аьдемлерден сорап тергейди.

— Евлахка йол —

Сонъында ол Евлах деген калага йол алады. Евлах каласынынъ бойында орынласкан авыллардан излестируьвлерин бардыраягын ойланады Муслимхан. Кыз коьп заман айланады экен бу районнынъ ишинде бебесининъ акында бир хабар да билмей. Ама ол мундагы кызлар ман да танысады, коьп туьрли амалламаларда да болады. Кайтип болса да баьленше туьрли уьйлерди авыстырады. Бала акында бир сес ама эситилмей болмас деп оьз уьмитин уьзбейди кызалак. Бир куьнлердинъ бирисинде, Муслимхан кызлар ман бир той карамага бараяк болып соьйлеседи. Не болса да, бу ерде заман еткенде, онынъ янъы таныскан азербайджан кыймасы келмей калады. Не болды экен деп ол онынъ капы авызына барганда, кызалак мени уьйде ялгыз бала ман калдырганлар деп билдиреди. Уьйге кирип караса, бала бу таза юзли кыздынъ аьелиндегилерге усамайды. Муслимханнынъ юреги шекленеди. Бала ман азербайджан тилинде соьйлепте карайды. Бала сол кадер заманнынъ ишинде тап-таза соьйлепте уьйренген экен.

Ама Муслимхан азербайджан кыймасы Шахлага калай болса да тойга барайык деп тилейди. Бала еткен бала, не зат болаяк оны ман дейди. Йолда Муслимхан кыймасыннан хабар эситеди. Сол балады атасынынъ алыстан келген йолдасы карамага аькелгени акында. Соны эситкен Муслимханнынъ коьзлери йол коьрмей, кулаклары соьз эситпей баслайдылар. Тек баладынъ акында ойланады. Йол бойы кайтип сосы кыймасыннан айырылаягы акында ойланады. Кыз калай болса да, кыймасын тойга озгарып, оны алдап-сылдап оьзи арт кайтып баягы уьйге келеди. Азбарга келип баладынъ боьлмесине ювырып киреди де:

— «Сен меннен коркпа. Меним сеннен сораягым бар», — дейди ол балага. Ол да сора деп коьзлерин батлатып карайды Муслимханга. Мен сеннен оьз тилимде сорайым дейди де баладан шеркешше сорайды: «Меним атым, Муслимхан. Сен меним айтканымды анъладынъ ма?», — дейди.

— «Анъладым. Мен Яхья ман», — дейди бала. Муслимханнынъ коллары калтырап, коьзяслары бетиннен агып, мен сенинъ аьптенъмен дейди. Сол саьат ок ол балады илгиштен бир куьпайкеди алып орайды да, азбардан алып кашады. Кешелер мен Муслимхан сол авылдан шыгып, Евлах каласына келеди. Мунда ол белиндеги бокшасын актарып карайды да, йолга шавып шыгады. Бир арбады да коьрмейди.

Заман карап турмайтаганын анълап, Муслимхан каладынъ шетиндеги туькенге келип токтаган линейкеди (эки тегершикли енъил арба) коьреди. Кыз ясыртын сонынъ касына келип, атлардынъ ювенлерин байланган баганадан шешип, балады арбага олтыртып, колына шыбырткыды алып, атларды шаптырып йол алады. Кара туьнлердинъ ишинде атларды тап бир коькте ушкан кусларды кувгандай этип узак йолга туьседи Муслимхан басына бир коркыныш ойлар да келмей. Бала десенъ де, окын-секин арада бир: «Сен мени урлап каштынъма?» — деп сорап турады кыздан.

Муслимхан танъ атканда балага сени уьйде атанъ карайды деп анълатады. Мен сенинъ уьйкен аьптенъмен дейди. Суьйтип, Муслимхан оьз бебесин Азербайджан ериннен алып кашады. Карамурзай авылындагы атасына оны тез болып еткереди. Рамазан десенъ, Муслимхан келгенше, оьзине бир косак кыскаяклыды тавып аьел туьзеди. Ол орыс кыскаяклы, Мария Ильинична, Балахон авылыннан эди. Балады Рамазан бавырына кысып Эркин-Юрт авылына келеек болады. Ама Муссадынъ келип кетеегине соьз йок. Ол Яхьяды сол йылларда Эрсакон авылында яшайтаган аьптесине аькелип, бир кесек заманга калдырады. Оьзи аьели мен Эркин-Юртка коьшип келеди. Онынъ юреги сезгендей баладынъ нагашакасы Мусса Рамазанды мунда да тавып, Яхьяды излестиреди. Ама баладынъ йоклыгын анълап, онынъ акында конъысылардан да сорастырып кетеди. Бир кесек заман оьткеннен сонъ, Рамазан улын Яхьяды Эрсаконнан авылга алып келеди. Рамазаннынъ яшавы сосы орыс кыскаяклы ман онъайлы йолына бирде туьспеди. Ол Яхьяды коьрип болмады. Соны Рамазан анълаганда, бу орыс кыскаяклыдан айырылады.

— Ханий оьгей ана—

Коьп кетпей Рамазан авылда айтылган Кумуковлардынъ тукымыннан Ханий деген кыскаяклы ман бас косады. Сол йылдан баслап Яхьядынъ яшавы туьзеледи. Ханий колыннан келгенше балады аяп, аьдем кепте коьреди. Асын заманы ман иширтип, уьстин-басын карап, уьй куллыкларды эттиртип уьйретеди. Рамазаннынъ да юреги тыншаяды. Авылда олар оьз азбарларын туьзип, мал, кус асырап баслайдылар. Рамазан десенъ кайдай да бир колайлы эр кисилердинъ бириси болып шыгады.

Онынъ колыннан келмейтаган зат йок. Уьй артында ол пеш курып, сонда темирлерди иритип, соларды кайтип болса, суьйтип, буьгетаган эди. Онынъ азбарында оьзининъ арбасы, аты, маллары бар. Уста коллы Рамазан темир кеспеге каншы курып, калайлар сатып аькелип, сынык элеклерди, шелеклерди, лаьгенлерди ярастырып билген аьдем болган. Уста коллы Рамазан ян досына баьленше туьрли уьй алатларын темирден ясап берген. Ол отты туьртпеге деп сис, кыскыш, ыргак, май шыракка илме, темир илгишлер, кумганлар, атка да баьленше бир туьрли затлар ясапта билген аьдем экен. Бир неше йылдан сонъ Рамазан, юрегатлы аьдем, калага барып ян досына суьтти сыкпага деп сеператор алып келеди. Авылда сол йылларда сондай алат биревде де болмаган.

Коьплеген конъысылар танъ атып, эртенъ мен, колларындагы шелеклери толы суьтлерин сыкпага келетаган болганлар. Барган сайын аьелдинъ яшав аьллери туьзелип баслайды. Уьйге кирсенъ де, онынъ иши баьленше туьрли муьлк-савытка толы эди. Йыллар кетеди. Яхья он-он бес ясына толады. Балалай ызанда юрген тракторлардынъ сабанларынынъ артына олтырып, куьн узагы кырда куллык этеди.

Куьн артыннан санавлы куьн оьтип, колхозда ислеп, трудодень йыяды. Йылдынъ ызында соларды аслык кебинде алады. Баладынъ муьшелери, кылыгы куллыктан катады. Рамазан десенъ де, мал асырап, пишен шалып, ат егип ер айдап, аслык эгип улына ярдамын аькелип турады. Заман бир еринде карап турмайды, бир куьнлердинъ бирисинде Рамазан каты авырыйды. Яхьяды касына шакырып оьсиетин де айталмай, капылыстан оьледи. Яхья балалай кыйналып келген аьдем.

Атасынынъ оьлуьви он-он бес ясындагы балады састырады. Рамазан коьзин каты япканлай, онынъ ян досы Ханий бир баска элден келгендей туьрленеди. Баьленше кардашлары, аьптелери Ханийдинъ уьйине асыгыслы келедилер. Биреви иргеде илинген биялады, баскасы аслыкты яратаган кол туьйрменди алып кетеятыр. Казан аякларды, шелеклерди, элеклерди, баьри болган затларды кардашлары алып кетедилер. Кеште, он-он бес ясындагы, бели катпаган бала Яхья ызаннан келгенде, тувар авлада бир малдынъ тыпырдаганын эситип барады. Барса, Ханийдинъ бир кардашы баьри малларды да аькеткен, эндиги ызгы кунажынды да аькетпеге деп келген экен. Яхья тез эсин йыйып, корадан мал азбарына каргып туьседи де, колына сенекти алып Ханийдинъ кардашынынъ коькирегине тускайды. «Аькетип кунажынды алган еринъе байла!», — дейди ол. — Меним йойытаяк затым йок! Аьли сени оьлтирсем де оькинмеекпен. Эситесинъ ме мени?!» — деп сынын катырып, азбардан Ханийдинъ кардашын кувады.

Сол кеше калган сынъар бир кунажынды айдап алып Яхья атасынынъ аьптеси Кеусарга келеди. Бир ямпик уьйдинъ ишинде, кыстынъ зыкырдаган сувык заманында Яхья ерге тобан тоьсеп Кеусардынъ яслары Али, Даут эм Рашит пен койынласып ятадылар.

Яшавда кайдай кыйынлыкты да коьрген Кеусар аданасынынъ баласын оьзиндикиннен баска коьрмейди. Сосы яслар яшавда коьп кыйынлыкларды бирге коьширедилер.

Заман тап Кобандагы сувдай агады. Соннан бери коьп йыллар озып кетедилер. Яслар оьсип йигит боладылар. Бас деп Али уьйленеди, сонъ Яхья, Даут эм Рашит кенжепайлары. Суьйтип, басланган Эркин-Юрт авылында Яхья Тамакаевтинъ авыр яшавы.

— Сарытай Курелов Яхьядынъ алал досы —

Бир мынъ тогыз юз токсан биринши йылда мен Черкесск каласында «Ленин йолы» газетасында ислейтаган эдим. Сол йылларда бир куьнлердинъ бирисинде, калай болса да иске алданып, мен кеш калып олтырдым.

Сол йыллардагы бас редакторымыз Мурадин Имам-Азем улы Биюков (яткан ери еннетли болсын) мени коьрип, мага: «Сен поездке кешигип калдынъ да!» — деп мени, асыктырды. Мен де бир баслаган макаламды туьбине еткерип, асыгыслы йолга шыктым. Шыксам шыгайым, автобус туратаган остановкада бир таксист мага: «Яхьяевич!» — деп кышкырды. — «Не аьлеметти-ав!» — деп, мен де сейирсиндим. Оьзимше, «Ким мени биледи экен?» — деп те шеклендим.

Ама ювыклап таксидинъ касына келгенде, тап бир меним атамга усаган аз-маз шал бас шашлары агарган орта ясындагы кисиди коьрдим. Ол мага: «Кел, кел, мен сени карап турган экенмен!» — деди.

Мен де бир сорав да бермей, авылдасымды танып онынъ коьлигине олтырдым да, саламластым. Ол да мага: «Салам, Яхьяевич!» — деп меним эсимди йыйдырды.

«Авылга барасынъ ма?», — деп сорады. Мен де разылыгымды билдирдим. Ама коьп кетпей,

— «Неше маьнет акша тоьлеекпен?» — деп сорадым.

— «Керек тувыл, оькпелетесинъ, командир Яхьяевич! — деди ол мага.

Сонъ, косты: «Мен, сен билмейтаган болсанъ, сенинъ атанъ Яхьядынъ бала шагыннан алып бир тенъ йолдасы боламан. Онынъ онъ колы болып турганман. О-о, кайдай бизде куьнлер болдылар. Бир инсанга да сол куьнлер тувмасынлар! — деп бардырды хабарын мага эсли киси. Айтып озайым, ол меним авылдасым, атамнынъ тенъи.

Ол белгили, совет заманларында да таксист болып ислеген уста коьликши Сарытай Курелов. Ол оьзининъ сыпаты ман да, бойы ман да, каркырасы ман да тап меним атам Яхьяга усап кетеди.

Оларды бир ата ман ана тапкан десенъ де, янъылыс болмаяк эди. Мен де сол коьликтинъ ишинде бир сабыр яс болып олтырып келдим. Сав болсын атамнынъ тенълерине мени йолда калдырмаганына. Меним сабырлыгыма да карамай, Сарытай-атай хабарын йол бойынша мага хабарлап келди. Мен де сейирге калып, тынълап келдим. — «Сен билмейтаган боларсынъ, — деди ол мага. Эсимде, сол элимиздинъ авыр йыллары. Бир мынъ тогыз юз отыз тогызыншы яде кыркыншы йыллар болар.

— Авылга басында баласыз Яхьядынъ атасы ман оьгей анасы (ол бир орыс кыскаяклы эди) келдилер. Оларды авылда бир инсан да билмейтаган эди. Авылдынъ шетинде сув ягада яшайтаган Кеусардынъ бир аданасы деп айткан эдилер. Коьп кетпей, авылга сол бала Яхьяды, авыл яшавшыларынынъ айтувларына коьре, бир алыс шеркеш авылларынынъ бирисиннен аькелдилер. Биринши кере мен оны коьргенде, бир сабыр, тынышлы, оьзимдей карувсыз, деп те ойландым. Сен билетаган болсанъ, сол заманда кишкенекей бели катпаган балады бизим авылдагы яслар суьймедилер. Ким биледи не уьшин экенин? Авылда биз, авыл яслары, ойнамага шыксак, ол да шыгатаган эди. Оьзинше авыл яслары ман танысып, олар ман айкаскысы келетаган эди. Ама ногай яслар оны тез оьз тоьгерегине алмадылар. Эсимде, сондай бир куьнлердинъ бирисинде Яхья бир таза, янъы кайдай да бир аьлемет шеркеш каптал, козыдынъ терисиннен тигилген кара боьрк кийип орамга шыккан эди. Ясларга кол созып салам бергенде, оны коьплеген ногай яслар корлаяк болып та коьп шалысканлар. Биревлери шавып келип, аяклары ман ыргак салып йыгып, колларын яйып, эки бармакларын коьрсетип, эркек болсанъ, сайла: мунавы — кораз, мунавы — тавык — деп, куьресип те, корлап та караяк болганлар. Ама Яхья, кишкей заманларда да бир аьлемет бала эди: коркув деген касиетинде йок эди. Ол бир куьн де ногайларга оьзининъ коркканын коьрсетпеди. Катырып ол ногай ястынъ узын бармагын уьзип алгандай болып, коразга коьрсетип сермеди.

Сол вакытта ногай яслар оны йыгып, энди тепкишлеек деп аьзирленедилер. Ама Яхья, кайдай да бир оьзининъ сулыпларын коьрсетип, оларды ян-якка таслады, артларыннан да шавып келип, оьзи тепкишледи. Сол заманда авылдынъ яслары да онынъ артыннан калмай, уьймелесип бир сынъар шеркеш ястынъ артыннан калмадылар.

Онынъ авылга шыкканын тешкерип анълыдылар. Мен де сол ястынъ йигерлигин коьргенде, кайратландым. «Бир неше кере авыл ясларына бир ялгызга баьленше яслар болып ябылмага ол аьруьв зат тувыл. Биз эгер оьзимиздинъ куватлыгымызды эм йигитлигимизди коьрсетеек болсак, сол шеркеш пен ялгыз куьреспеге керекпиз», — дедим. Ама мени бирев де тынъламады. Коьп кетпей, мен йолдасым ман авыл яслары гуьрилдесип Кобан сувдынъ бойына коьшкенлерин эситип ювырдым! — деди мага Сарытай-атай. Мен де юрегим телезип: «Аьше не болды?» — деп сорадым.

— Ол мага: «…келсем келейим, Яхьяды коьплеген ногай яслар камалап, тоьбелеспеге аьзирленгенлер, — деди.

— «Токтанъыз, токтанъыз, ол дурыс зат тувыл! — деп мен де араларына туьстим. Туьссем туьсейим, анъламастан меним коьзлеримнен отын шыгарып, биревлер каты соктылар. Мен де, Яхья да бир болып авыл яслары ман куьресип басладык. Бир колайсыз болып экевимизди де авыл яслары тепкишлеген эдилер. Мени коьп ерге дейим Яхья суьйреп сувдынъ янына дейим аькелген эди. Уьстимиздеги кийимлеримизди де йырткан эдилер. Яхья кене болса да бир де артка абыт этеек тувыл экенин мага анълатты. «Мен оларды аягыма йыгарман», — деди йигерли шеркеш яс. Онынъ йигитлиги мени де кызыксындырды. Мен сув ягада бетимди ювып шыкканда, ол мага колын созды, да:

— «Мени мен бирге болсанъ, олар сени де тоьбелеп оьлтирееклер», — деди. Ама мага артка бармага йол йок эди. Мен сени мен бирге болаякпан, — дедим.

Суьйтип мен Яхьядынъ бир тенъи эм йолдасы болдым. Сосы шеркеш яс яшавда тек оьзининъ куьшине сенген аьдем болган, — деп анълатты мага ясы уьйкен Сарытай-атай.

Не аьлеметти-ав, мен тоьстен туьзликке сув ягага туьсип келсем, аьр заманда да сол ястынъ арсыз болып язлык шакта тавлардынъ арасыннан толып кайнап келген Кобан сувдынъ ягалары толып келген заманда да, бир де коркпай, колына бир юван талды алып, сувды бир ягасыннан баска ягасына ялдап оьтетаган эди. Сол сувды он бес, йырма ясындагы яслар оьтеалмайтаган эдилер. Ол сондай бир сулыплы эди, — дейди мага Сарытай.

— «Сен билесинъ ме язлыкта сув кайдай да бир бузлы болып агатаганын? — деп сорады меннен ясы уьйкен атай.

— «Йок!» — дедим мен де сейирсинип. Ол хабарын бардыра берип мага: «Сол уьйкен эм бир йырма, отыз шакырым теренлиги болган сувды ялдап оьтетаган эди. Оннан кайтса, кушагын толтырып коьплеген бир талларды орып алып, кайтатаган эди.

Бала шагыннан арсызлыгы белгили эди. Сондай йигерликке мени де уьйрететаган эди. Бир куьн мен авылда йок болганда, Яхьяды авыл яслары аьрекетлеп йолыкканлар. Бириси казык, экиншиси колында шонтык пышак, баскасы шынжыр алып шыкканлар шеркеш ястынъ алдына. Ол бир де оьзининъ темирдей акылы ман, бир абыт та артка этпей, оларды кайтип йолыгаягын ойланып, енъмеге амал тапкан.

Мен авылга келсем, авыл ясларыннан хабар эситемен. Ол биревин теректинъ басына олтырткан, баскасын ярдан атып сувга йыккан, уьшиншисин де оьгиздинъ уьстине олтыртып шаптырган, шынжырды колларына орап, ногай ястынъ колларыннан тартып алган. Ама сол шынжыр ман калай да биревин де яралаган йок, соккан да йок, ерде шоршытып уьйлерине озгарган. Сондай йигит болсанъыз, эртен сув ягага шыгынъыз, мени мен тасыган сувды оьтинъиз. Оьтпейтаган болсанъыз, сизден осал йок, деп оларга оьзининъ ыхтыярын билдирген, — деп куьлемсиреп хабарлады мага Сарытай Курелов.

— Шеркештинъ сулыплары —

— «Кыстынъ бир зыкырдаган сувык куьнлерининъ бириси. Ол енъил кийинип сув ягага шыккан. Онда мени де шакырган эди. Авылдагы яслар кыстынъ сувыгында от ягадан бир де шыкпайтаган эдилер. Ама Яхьядынъ оларга кесип айтканы эслериннен кетпейтаган эди. Эртенъги шакта авыл яслары сув ягага шыгып басладылар. Оларды коьргенде, Яхья меним касыма келип, сен ногай ясларга айт. Мендей болып сувдынъ аргы ягына шыкпаган сол осал яс деп, айт деди. Кобаннынъ ярларынынъ туьплери зыкырдап, бузга толган, сувдынъ ортасы тап бир казанда сув кайнагандай бувы шыгады. Оьзи десенъ де кайдай да бир каты кырларда агып келеди. Аяз сыккан сайын сувдагы бузлар зыкырдап тырсылдайдылар. Яхья колына кайралган балтады алып, белиндеги белбавына тагады. Бир аьзирлеген узын калын талды да колына алып, сувга карап йол алады. Сол заманда авыл яслары бир-бирлерине карап: «Мунавы не зат этеди? Сувга бизди де алып кеткиси келеме экен, деп сейирсинедилер. Сен олардынъ кайтип кийинип келгенлерин коьрген болсанъ экен. Бириси коьн шарыклар, мамыктан тигилген фуфайкалар, басларында да бир неше йыллардан калган койдынъ коьниннен тигилген боьрклер кийгенлер. Кене болса да, сол ногай яслардынъ арасында йигерлилери де шыктылар. Яхьядынъ артыннан калмай, сувды да оьттилер.

Тек Яхьяда сол шаклы тал да орып сувдан шыгарып болмага куьши болмаягы белгили эди. Ама шеркеш яс сувдынъ аргы ягына бир барып келмей, бир неше кайта барып, таллар орып шыгарды, соны ман бирге ногай ясларга да ярдамласып, оларды да шыгарды. Суьйтип, авыл яслары Яхьядынъ болымлыкларын коьргенде, аз-маз тыйылдылар, — деп мага йол бойы Черкесск каласыннан Эркин-Юрт авылына еткенше дейим хабарлап келди, атамнынъ ясы уьйкен йолдасы Сарытай Курелов.

— «Йыллар карап турмадылар. Биз де оьстик. Неше йыл Яхья яшаса да авылда, не шаклы аьдемлер мен айкасса да, оны баьриси де шеркеш, шеркеш деп коймайтаган эдилер. Коьп кайта сол шеркеш яс авылда коьплеген ясларга оьз ярдамын тийдирген. Ама барган сайын, ясы уьйкенлер онынъ намыслыгын, ярдамласувын эситип, оны сыйлап баслаганлар. Яхьядынъ яшавынынъ аьр куьни — онынъ сынавлары болдылар. Ол он, он бес ясыннан ызанда тракторлардынъ артыннан барган сабаннынъ ызыннан юрип урлыклар шашып, оьсимликлерди отап юрген аьдем. Атасы оьлгеннен сонъ, Яхья онынъ карындасы Кеусардынъ аьелине яшамага коьшкен.

Сол оьзининъ болымлыкларына яс Кеусардынъ уллары Али мен Даутты да уьйретеди. Олар ман бирге сувды оьтетаган эди. Тал орып, кыс куьнлеринде уьйди от ягып йылытпага амал табатаган эдилер», — деп айтты мага сол ясы уьйкен авылдасым.

Суьйтип, яслар оьстилер. Олар он тогыз, йырма ясына толдылар. Яхья да, ялгыз яшамага кыйын экенин анълап, 1951-нши йылда уьйленмеге ойланды. Оьзининъ ойлары ман оьксиз яс тек оьз тетеси Кеусар ман кенъеседи. «Кеусар тетем, мага колынънан келгенинъди эттинъ, бавырынъа бастынъ, аслар асып, ашлык куьнлерден мени куткардынъ. Оьзинънинъ улларынънан кем коьрмединъ», — деп, ол тетесине разылыгын билдирди эм ога уьйленеектинъ хабарын айтты. Кеусар куванып, онынъ ойларын макул коьрди. Тек кайсы боьлмеге аькелер экенсинъ? — деп ызаланды.

— Энди сен оьз уста колларынъ ман оьзинъе бир уьй курсанъ, бек ийги болар эди, — деп анълатты Кеусар Яхьяга.

— Яслыктынъ ойсыз вакытлары —

Яхья да Кеусардынъ каралдысыннан узак болмаган бир кенъ ерди сайлап, сол ерге уьй салаягы акында йолдасларына айтты. Ястынъ сайлаган ери неге болса да атасынынъ яшаган юртынынъ артында алыс кетпей, Кеусардынъ да каралдысыннан узак болмаган ерде эди. Суьйтип, йолдаслары ман бир боьлме, бир аят уьй косына пол, таллар орып, орам бойы ман талакага авылдасларды шакырып, сары балшыктан кербиш кесип, камыс орып, орманнан юван тереклерди пышып аькелип, кайтип болса да бир кишкей уьй салып киреди. Коьп кетпей, ол Алакай (Эркен-Халк) авылында таныскан бир сылув Маек деген атлы кызалакты йолдаслары ман Ораклы авылга алып келип, бир аьелдей болып катнаскан, бир уьйден туздаьм ишкен йолдасынынъ тилеги бойынша янъы келинди Ибрагим Огурлиев деген ястынъ аьелине туьсиреди. Коьп кетпей, сол йылдагы аьдет пен авылда бир енъил той тойладылар. Соьйтип, Яхья аьелли болып яшап баслайды. Бир йылдан аьелде кызалак тувады. Ога Жиен-хан деген ат бередилер.

Яхья — ялгыз яс, артында бир диреги болмаган аьдем, аьр бир эр кисидей болып, эр баладынъ тувганын сагынып саклайды. Ким биледи яшавдынъ сырларын, тукымнынъ нышанларын, каннынъ ызларын, кайдай бактылар балаларга Алла-Таала тувганлай манълайына язатаганын.

Яшавда коьп яшаганлардынъ айтувы ман, балалар аз-маз болса да, оьз аталарынынъ ызын алып барадылар. Ким биледи, солай болса да ярайды. Эсимизде, Яхьядынъ атасынынъ кайтип кыйланганы. Ол да бактысы ашылып, коьп кайта яшавын туьзетеек болып шалыскан. Бир де ол да сол саьат туьзелмеген. Уьш кайта, уьш кыскаяклыды сынаган. Бир сынъар баласын наьсипли бир де эте алмаган. Яхья аьсирет ашык болып ян досыннан ул балады саклаган. Бала эки ясына толар яде толмас, Яхьядынъ ян йолдасы аягы авырлыгы акында Яхьяга билдиреди. Яхья аьдетинше ызанда эртеннен алып кара кешке дейим сабан артыннан юрип, арып талып келеди уьйине. Ким биледи, яшавда кыйланган Яхья, яшавында кайдай да бир оьз аьелиннен йылувлык яде йылы аслар, ян йолдасынынъ коьтеринъки коьнъилин саклап турган ма экенин. Калай болса да бир де сол яс аьдемлердинъ от ягаларында тарсылдап от янмады, тил-бирликте болмады. Ян йолдасы да, аьдемлердинъ айтувына коьре, ана юртына тартылып боьлинип турды. Маёктинъ кардашы тутнакка туьскенде, аьр бир балага да анасы артык. Кызынынъ юреги сол ялгыз калган уьйдеги анасына кайгырып тез-тез йолланып турган. Ама сол зат бир де Яхьядынъ коьнъилине етпеген. Ясы уьйкенлердинъ айтувларына коьре, сол яз Яхья эрте турып ызанга иске кетип турган. Кеште кеш келсе, эсиклери киртли болган. Элбетте, анъламлы, эр кисиге аьел эм оны истен сонъ ян йолдасы саклаганы керек.

Соны уьшин болар бир де сол туьзилген аьел бир де яшавларын туьзе алмадылар. Айырылдылар. Яхьядынъ уьйи сув сасып калды. Яхья Кеусардынъ тилеги мен яне тетесининъ уьйине кайтты. Соьйтип, ялгызлык бир де Яхьядан айырылмады. Маёкте бир шыгып кеткен юртына арт карамады эм кайтпады.

Йыл да озып кетти, Алакай авылында Маёктинъ анасынынъ юртында яне кыз бала дуныяга тувды. Ызаннан арып келген Яхьяды коьпке дейим конъысылары излеп таппадылар. Кеусар кешки асларды аьзирлеп сыпырага яйганда, Яхьяды кешки асын ишпеге шакырды да, айтаягым бар деп, Яхьяды тынышсызландырды.

— «Не болганды!» — деп коьзлери питилип, Яхья тетесине карады.

— «Буьгуьн танъда сенинъ ян йолдасынънынъ яны аман калган!» — деди Кеусар. Яхья ким тувды, деп те сорамага тартынып уьйден шыгып кетти. Меним ше, Яхья-атам эр бала тувган болса, Маёктинъ аякларына йыгылып, оны уьйине алып келеек те болар эди. Ама кыз бала. Ол да сонъы юректинъ туьбинде ясырынган Яхьядынъ уьмитлерин каты уьзди. Коьпке дейим Яхья ыйнанмай турган. Адасып-сасып ол кайта-кайта кыз, кыз — деп оьз-оьзине ыйнанмай турган. Кене болса да, Яхья йолдасы Ибрагим мен, сол Алакай авылына барып, ян йолдасын йоклап келеди. Маёк те атасына этеек затынъ йок, ол да Кудайымнынъ куьши, яраткан дуныяга эки кыз балаларды сага деп ян йолдасына анълатып йиберген. Навруз айынынъ он уьшинде тувган кызалакка Юлдыз-хан деген ат берип келеди Яхья. Ама тек Алла-Таалла биледи олардынъ яшавлары калай болаягын.

Маёк балалары Жиен-Хан ман Юлдуз-Хан анасынынъ касында Алакай авылында яшайды, анасын ялгыз этпей, экеви балаларды тербиялайдылар. Яхья десенъ де кыр куллыкларында куьн узагында. Кешки вакытта авылга истен арып кайтып келсе, бир зат та коьзине коьринмейтаган эди. Барганнан-барган сайын эр киси балаларына да, ян косагына да сувып баслайды. Коьп кайта онынъ алал досы Ибрагим де, Сарытай да оны кыстап аьелди коспага шалыстылар.

Яхья ян косагына бармаган заманда олар барып Маёкке тилек салып, барган куьнлери де болдылар. Ама Маёк те эки оттынъ арасындагындай болып, анасын да ялгыз калдыралмай, эки баладынъ да коьзине карап, кайтип бир кыйналды. Кене болса да Маёктинъ анасы кызынынъ аьели шашылады деп, кызын Яхьядынъ колына ыслатып йибермеге де коьп шалысты. Бир инсан да билмейди, тек Яхья ман Маёк болмаса, сол дуныяда эки ярасыклы яс аьдемлер неге де болсын бир-бирине йылувлыкты йойдылар.

Маёк пен Яхьядынъ арасында бир сувыклык тувды. Эм оны йылытпага яс аьдемлер неге болса да шалыспадылар. Ким биледи, эр аьдем бир йигерли де болатаган болар, кыскаяклыдынъ каты соьзи калай болса да Яхьядынъ юрегине тийген де болар. Яде, Яхья тувганлы кыйланып келген аьдем яшавдынъ кайдай да бир кыйынлыкларын коьрип каткан, оьксизлик те оьзининъ ызын онынъ юрегинде калдырган да болар, яде тувганлы ана бавырында оьспеген аьвлет калай болса да бир каты юрекли болып, айтканыннан кайтпайтаган болган да болар?

Булай да бир инсан да олардынъ бир-бири мен тил бирлик таппаганларын билмейди эм оларды соьккендей амаллары йок.

Йыллар карап турмадылар, олар Кобаннынъ сувындай агып кеттилер. Сол йыллар кайдай да бир кыйынлы йыллар.

— Ялгызлыктынъ куьни каранъы —

Авылда коьбисинше, аьдемлер ызанда ислеп, исинде шалысып, айдынъ сонъында сол куьнлерге коьре аслык алып яшаган йыллар эди. Яхья ялгыз уьйде туралмай, Кеусардынъ бир боьлмесинде онынъ ортаншы улы Даут пен яшады.

Ама куьн узагында ызанда ислеген ястынъ туьзеткен ямпик уьйи барган сайын аьлек болды. Кешелеп биревлер агаштан этилген терезеге эргенеклерди, эсикти алып каштылар. Уьйдинъ басына ябылган камысты да балалар ишине опыраттылар, от басып яктылар. Суьйтип, уьйдинъ тек кара кербиштен салынган иргелери калдылар. Яхьядынъ да юреги барган сайын босалды.

Ялгызлык сезими сол шеркеш яска белгили эди. Коьплеген кешелер уйкысын йойып, Яхья ерге тоьселген тобанда коьп кайта авдарылып, орын таппай тынышсызланып, коьпке дейим турды.

Юректе тынышлык йок эди. Сол яс аьдем кайтип яшавын туьзетпеге керегин оьзи де билмейтаган эди. Куьндиз ызанда, кеше ялгыз кисидинъ уьйинде тынышлык таппай шыгатаган эди. Сондай куьнлердинъ биринде туьн ортасында тетесининъ сав аьели уйкыга коьмилгенде, Яхья кыстынъ каты куьнинде тонъаннан турып, саьнеге шыгады. Шыкса шыксын, от ягадынъ пысылдап соьнгенин коьреди.

— «Эх сени, меним яшавым соьнгендей сосы отта соьнип бараятыр!» — деп, сейири калады. Ювырып тыска шыгып, ол отын аькелеек болады. Ама отын да таьвесилген экен. Ол бир исанга да айтпай, аьдетинше аякларына коьн шарыкларды сыктырып байлап, сув ягага белине балтады сугып йоьнейди. Бузлы сувды оьтип, отыз, кыркка ювык курыган талларды балтасы ман шапалап, байламларга байлайды. Сол авыр агашларды аркасына тагып суьйреп бузлы сувдан шыкпага аьзирленеди. Сувдынъ да каты бузлаганы сосы пелван ясты бир де коркыстпайды. Сав куьшин салып агашларды тартып сув ягага шыгарады. Балтасы ман бир кесеклерин шапалап уваклайды да кушагы ман уьйге алып келеди де пысылдап янган пештинъ ишине салады да узын агаш байламларын аькелмеге сув ягага асыгады. Сол заманда Яхьядынъ уьйде йоклыгын коьрип, онынъ иниси Даутта артыннан асыгып сув ягага келип, Яхьяга ярдамын этеди.

— «Сен ялгыз неге шыгып кеттинъ?» — деп, сорайды иниси Даут.

— «Сени аядым! Сен де, алыстан окувдан янъы тонъып келгенсинъ де», — дейди Яхья. Сол куьн Яхья ман Даут танъ атканша сырласып шыгадылар. Даутта еткен яс. Тезден уьйленеектинъ де каьрин шекпеге керек деген ойды Яхьяга ясырмай айтады. Яхья ким биледи, кайдай да бир ясыртын ойларга коьмиледи. Танъ атпага аз калганда, Яхья олтырган еринде мызгап баслайды.

— «Даут, эртен мен боспан. Эртен болаяк болса бизге бирге отынларды аьзирлемеге керек. Кыстынъ куьнлери куьннен-куьнге сувытып барады. Бузлармыз. Кеусар тетейди де авыртармыз», — деп келеек куьнге Яхья уйкламай Даутка этеек куллыклар акында айтып, уйкыга коьмиледи. Даут Яхьядынъ маштак олтыргышта иргеге тирелип уйклаганын коьрип, оны мамыктан тигилген куфайкасы ман уьстин ябады. Яхья кайдай да каты уйклап кетеди, неге десе кеше сувдынъ аргы ягыннан агаш шавып, оны авылга аькелип арыган. Эртенликте, бир алты, ети саьатке еткенде, Яхьяды Даут тургыстады.

— Бактылы йолыгыс —

— «Агашка бараякпыз ба?» — деп сорайды ол Яхьядан. Ынъыранып Яхья уянады да.

— «Неге мени уянттынъ, мен бир аьлеметлер коьрип ятыр эдим!» — дейди. Яхьядынъ айтувына коьре, ол сав яшавын салаяк эди сол туьсти кайтараяк уьшин. Сол Даут инисининъ айтувы ман, ол бир сылув кыскаяклыды коьрди, ак куьлмелиди яйып, ясыл ягадынъ сув бойында, тап бир коьктен туьскен маьлектей, Яхьядынъ колларыннан етип, бир ярасык аткан алма тереклерге аькетти. Кеусардынъ айтувына коьре, туьсте кайсы заман энъгенине коьре, ол да алдавшы да болады. Сол затты сакламлык — ол оьз-оьзинъди алдавлык, деген эди сол йылларда Яхьяга онынъ тетеси Кеусар. Яхья коьпке дейим туьсине сейири калып турды. Даутта Яхьяды кыстап агашка аькетеди.

Куьндегилик мыратларын толтырар уьшин, яслар тез болып сув ягага барадылар. Балталарын кайрап, эки йигит сувдынъ аргы ягына оьтип, иске кызадылар. Кайтип куьн кеткенин де билмей каладылар. Яхья ман Даут баьри кепкен агашларын аьзирлегенде, сувдынъ ягасына шыгарадылар. Энди оны ийнлерине тагып уьйлерине суьйреп бармага аьзирленгенде, авыл орамларынынъ бирисиннен сувга карап, бели бир увыс кыскаяклы асыгыслы ийинине эки шелекти сувагашка тагып келгенин Яхья ман Даут коьредилер. Не хайыр, сув каты бузлаган. Сув алгандай да ер йок. Бузда аьзирленген олыкта бузлап бараятыр. Сол затты анълап, Яхья балтасын алып, кыскаяклыдынъ алдына ювырды. Ол еткенше, кыскаяклы Кобан сувдынъ бойында ая-куье болады. Яхья келип: — «Сувга келген эдинъ ме? Неге кешликке калдынъ? Коркпайсынъма? Сувда сув иелери бар, деп айтканлар атайлар», — дейди кыскаяклыга Яхья. Кыскаяклы болса, ташанып бетин явлык пан явып, тартынады да бир соьз де айтпайды. Шеркеш яс балтасы ман сувдынъ бузын бузып, олыкты бузлардан тазалап, кыскаяклыдынъ шелеклерин батырып, сув алады да ийинине эки шелекти де иледи. — «Савболынъыз!» — деп бир яны шыкпага турган кустай айтып, кыскаяклы ян-яка бир увыс белин майыстырып уьйине асыкты. Яхья тек сол кыскаяклыдынъ басындагы явлыгынынъ арасыннан таза юзли яс аьдем экенин коьрип калады. Сол куьннен баслап, Яхьядынъ яшавы туьрленеди, тек сол кыскаяклы ман йолыгыс саклап турады. Яхья сув бойында кезинип калады. Эси дерти сол бир ялгыз кайта коьрген кыскаяклы болды. Ол бир кесек заман кеткеннен сонъ йолдасы Ибрагим мен оьз сыры ман да боьлиседи. Тап сол туьсимде коьргендей, сылув кыскаяклы сол сув ягада раскан яс аьдемге. Яхья эш муталмады сосы аьлемет болып коьринген кызалактынъ сылув келбетин. Кеше-куьндиз онынъ сол сылув кыскаяклы коьз алдында болды. Яхьядынъ йолдасы Ибрагим де басын шайкай берип Яхьяга, сен басынъды йойганга усайды, — деп сорай берди йолдасыннан.

— «Йок, йок, энди де ондай аьлсизликке еткен йокпан!» — деп, йолдасына айтса да, оьзи анълай эди басын йойганын.

Ким биледи, яшавда не болып, не калаягын, а Яхья аьлиги вакытта басын йойганы белгили. Кешелер мен уйкысыз, яшавдынъ акында коьп ойланып шыгатаган эди. Алыстагы ян косагы да ойдан кетпейтаган эди. Эки юзиктей, янъы тувган козыдынъ кара батлак мойыншаклы коьзлери мен онынъ кызлары Яхъядынъ юрегине бир де тынышлык бермеди.

Кыстынъ сувык куьнлери аз-маздан кайтып баслайды. Увыт айы келип, уьйкен еллер эсип, болган карды ызанларга, авылдагы азбарларга, тап тавдай этип уьйди. Бердази куьнлери, сосы йыл неге болса да, коьпке созылдылар.

— «Увыт айынынъ сувык еллери бир де токтаяк тувыл экен!» — деп Кеусар танъда елдинъ ызылдаганын тынълап, басын шайкайды, терезелерге карап, танъ атканын коьрип. Аьелде биринши болып турады, ол казан уьйде, казан-савыт пан айкасып баслаганда, Яхья да неге де болсын уйкысын боьлип турады. Оьзин ше сув яде отын ярып тетесине ярдам этеек болады. Не хайыр, баьри затты да кешликте Даут аьзирлеп яткан. Кеусар шайды кайнатып аьзир эткенде Яхьяды коьрип:

— «Сен де неге уяндынъ, яткан болсанъ, кырда кайдай да бир ел эседи. Яман аьдем ийтин тыска шыгараяк тувыл!» — дейди Кеусар Яхьяга.

— «Уйкым кашкан!» — дейди ол да. Кеусар Яхьяга: — «Сен билмейсинъ ме, не болганын Даутке? Бир аьлемет болып туьрленген. Ясыртын бир затлар этетагандай коьремен. Соьйлегиси де келмейди, бир затлар оны ман болады. Сезбединъ ме?» — деп, Кеусар Яхьядан сыпырадынъ янына келгенде сорайды. Ясырып билмеген Яхья кызарады. Кеусар яслар ман бир затлар болып баслаганын анълайды да Яхьяга да:

— «Сен де ийги туьрленип баслагансынъ, ама Даут бек туьрленген. Не болды экен, авырды ма экен? — деп Кеусар ызаланды. Яхья сол ерде сыпырага да олтырмай, систей кадалады, басын тоьмен туьсирип.

— «Тетем, кайдан билдинъ?» — деп ясыртын шеркешше сорайды! Кеусар коьзи ясланады.

— «Сен коьрип турысынъ, мен оларды атасыз асырап келеятырман. Заваллы Идрис кавгадан кайтпады, мага уьш балады яйратып калдырып кетти. Ол аз болса, Рамазан да мени аямады. Замансыз оьлип кетти. Кайдай атанъ бар эди. Бир авызыннан соьз шыкпас, шынты намыслы шеркеш. Эсигимди де соравсыз ашпайтаган эди. Куьевдинъ юрты — эр аьдемге киси юрт деп. Ясыртын болса да келип турган болса экен, ялгызым!» — деп эсине Кеусар кардашын Рамазанды туьсиреди.

— «Иш асынъды, сен де!» — деп, Кеусар Яхьядынъ юзине карайды. Яхья кара териге туьсип, бадражандай кызарып, тетеси Кеусардан уялады. Кеусар да соны анълап: — «Авырдынъ ма, заваллым?» — дейди Яхьяга.

— «Йок, айтаягым бар сизге!» — дейди Кеусарга. Уьйдинъ иеси де каты янып турган пештинъ яныннан сыпырага келип олтырады да: — «Хайыр, яным!» — дейди Яхьяга.

— «Тетем, менде, Даут та туьрленгенсиз деп айтасыз ба? — «Аьше, яным!» — дейди ол. — «Сага карап тураман да, авыргандай коьремен, кызылша болмадынъ ма?»

— «Йок, меним айтаягым, Даут та, мен де кайтип уьйленеекти ойланамыз. Дауттынъ юрегинде бир яраткан кыскаяклысы бар!» — дейди Яхья.

— «Сен ша?» — деп тыныс та алмай Кеусар катады. Сол соравга Яхья турагалып:

— «Мен де сув ягада бир кыскаяклыды яраттым. Ама кимлердинъ кызлары экенин билмеймен. Кеусар ашувланганын анълатпай, бир эки такыйкадынъ бойы уьндемей турды. Оьзинше, не зат айтаягын коьп ойланды да:

— «Яхья, сен билмеге керексинъ, сенинъ ата-бабаларынъ орам баста яде сув ягада юрген аьдемлер тувыллар. Заман авысса да, сен оьз канынъды мутпага керек тувылсынъ. Билмейтаган болсанъ, мен сага айтайым, уьйкен сенинъ атанъ Батал айтувлы шеркеш халкта, ногайлар ондайларга оьзден дейдилер. Оьзден бир де арт карамаган аьдем, увак болмаган, сув ягадан яшавга йолдас излемеген!» — деп катырады Кеусар.

— «Ол баьленше айдынъ бойында сувга да келмейди. — деди Яхья.

— «Соны уьшин сенинъ янынъ авырып кыйланганы ма?

— Мени тынъла, яным. Сен бир кайта ийги де оратылган аьдемсинъ. Сол затты ийги ойлан. Юрегинънинъ туьбинде уьйкен сезим бар болса, абыт эт. Йок болса, асыкпа! Кеусар тап шынты тотайдай болып, ястынъ коьзлерине бир аьлемет болып карады да, оьзегине де оьз соравлары ман туьспей, айтаягын айтып, оьз боьлмесине акырын кайыктай, калкып кетти.

— Яхьядынъ юреги алып бара эди. Ол кайтип оьзин тыяягын билмей, турды. Сав дуныяды актарып шыгаяк эди, онынъ колында болса. Ама ата-бабалардан синъген кан, намыслык, шеркеш халктынъ пшы эм герейлер кылыклары ногайдынъ оьзден кылыклыларындай, оны ийги де бастырып турды. Кайдай да уьйкен намыслык бар эди сол эр кисиде. Каны буртана болып кайнаса да, сол канда кайдай да бир намыслы кылыгы атасыннан оьткен эди Яхьядынъ акылына эм турган турмысына. Сол тетеси Кеусар ман эртенликте кенъескенде Яхья систей турагалып, сыпырадынъ янында тетесининъ соьзин ерге туьсирмей, коьзлерин тоьмен салып турды. Бир кыймылдамай, каткан тап тастай, уьйкен тетеси казан уьйден колын силкип шыкканша, Яхья бир де олтырмага ымтылмады. Тетесининъ куьлеткиси ятар боьлмесининъ тоьринде ятысканша Яхья кылыйыннан анълагандай болып, тек сыпырага олтырды. Аьр бир тетесининъ соьзи ол яска каты ыхтыяр болды. Анъламлы, Яхьядынъ тетеси тек ден савлыкларын сорап билгиси келген эди. Ама яслардынъ сырларын билмеге аьзир тувыл эди. Сол хабар сосы залым ханийди састырды. Эм айтпага зат таппай, кайдай да залымлыкты суьрген кыскаяклы оьз сыйын яс аьдемнинъ касында йоймас уьшин, оьз боьлмесине синъип кетти. Яхья биле эди, Кеусар тетеси онынъ бир айтканды эки айтатаган кыскаяклы тувыл. Оьзининъ курсагыннан шыккан улына да бир авыз соьз де айтпаягын билетаган эди Яхья. Неге десе, Кеусар ондайлардан тувыл. Оьзининъ улы уьшин яны авырса да, онынъ биринши абытларына карысаяк тувыл. Суьйтип, оьзденликке ыйнат болган аьдем.

— Танысув ман, юректе от янув —

— Заман кетти алдыга, язлык куьнлери де келдилер. Яхья да танъ атканнан сонъ бир алты яде ети саьатке баратаган заманда болар, алыстан сувга карап ювырды, авылдынъ орамларында бир инсан да йок эди. Яхья сув ягага ювыклаганда, тап бир коьктен ай туьскендей, сув ягада сол бир кыскаяклыды шелеклерге сув батырып турганын коьрди. Ювыкка келсе келсин, сол сылув кыскаяклы толы шелеклер мен алдына шыкты да, аяклары суьрине берип, йыгылмага аз калды. Шелеклерди ян-якка шайкап, ишиндеги сувды да тоьккишледи. Яхья кыскаяклыдынъ сувагашыннан сермеп калды. Кыскаяклы йыгылмады. Шелеклериндеги сувлары белиннен болдылар.

— «Ай, ай, яй, йыгыламан!» — деп кышкырды кыскаяклы. — «Коркпа, энди йыгылаяктан озгансынъ!» — деди ялсырап Яхья. Эки коьз бир-бирин коьзледилер! Тап бир ярык куьн мен ай согыскандай болып отландылар яс аьдемлердинъ коьзлери. Яхья йигерленип. — «Бер, шелеклеринъди толтырайым!» — деп кыскаяклыдынъ ийининнен сувагашын шешип алды. Артка Кобан сувынынъ ягасынынъ тоьменине туьсип, яне шелеклерди батырды да оьз ийинине салды. Иесине кайтармага да асыкпады. Кыскаяклы да йигерли болмага уялып, алдыга абытлап баслады. Яхья да ызыннан шелеклер мен сол кыскаяклыды озгарып бара берди. Олар сосы йолыгыста таныстылар. Яхьядынъ баьленше соравларына Рая явап бермей ялып ювыра берди. Атынъ кимди? — деген баьленше кайтам сораганына да бир яны шыккан аьвлеттей ялбырап:

— «Меним атым, Рая» — деди де, аз маз юзин яс аьдемнен ясыра берип. Яхья да яс кыскаяклыдынъ тартыншак экенин анълап:

— «Аьше, соьйлемей турайымма, мен де?» — деп куьлемсиреди Яхья. Сосы яс аьдемлерге кенъесип авылдынъ орамлары ман барганда, дуныяда бир инсан да йоктай болып коьринди. Коьплеген аьдемлер авызларыннан шыгып, сол яс аьдемлердинъ ызларыннан карап сыбырдасатаган эдилер. Ама Яхья артык эс те этпейтаган эди, коьбисинше, анъламайтаган эди. Ол тек Раядынъ юзиннен коьзлерин алмай, акырын суьринмес уьшин абытларын алатаган эди. Раядынъ эси кайда экенин тек бир Алла-таала билетаган эди, сол заманда. Элбетте, эр кисидинъ янында яс аьдем уялып, айтаяк соьзинде сатып алатаган эди. Суьйтип, Яхья Раяды Кобан сувдынъ ягасыннан орамлар ман, янъы тартылган темир йолды да оьтип, кырга да шыктылар, Раядынъ атасынынъ юртында орынласкан коралардынъ бойы ман Аьшувейлердинъ авызына дейим аькелди Яхья Раяды оьз ийнине эки толы шелекти шувагашка тагып.

— «Ал, аьше, энди мен уьйиме келдим!» — дейди Рая. — «Аманласайык!» — деди кыскаяклы янъы таныскан йолдасына. Яхья да уялып, кызара берип, Раядынъ коьзлерине тигилип карады.

— «Ал, аьше, энди кайзаман йолыгысармыз?» — деп Яхья Раядан юмсак сорады.

— Рая уялып, бир зат айткандай болды да, Яхьядынъ коьзине карамага да уялып, авызды колыман ашып, артына да карамай, оны колыман урып япты да кетип барады. Сол заманда, Яхья ийининдеги шелеклер мен орамда калганын анълап куьлемсиреди де:

— «Э, э э, бек тезден йолыгысаякпыз экен!» — деп кетпеге асыкпады. Бир, эки такыйкадынъ арасында Рая куьлемсиреп, авызды ашып, Яхьядынъ коьзине карап:

— «Шелеклерди кайтараяксынъ ма? — деп, эки колын бир косып куьлемсиреп, уялганнан бетин ябады да, эки тизлерин аз-маздан тоьменге куьлемсиреп шонъкаяды. Яхья ийининнен сувагашты бир колы ман коьтерип ерге салаяк болады. Ама Рая эки колын коьтерип, шонъкайган ериннен коьтериледи эм сувагашты Яхьяга оьзининъ ийинлерине салдырады да.

— «Ал аьше кеттим!» — деп авызды колы ман явып каралдыдынъ орталыгындагы бир сары кербиштен салынган уьйге кирип кетеди. Яхья десенъ де, бир хыйлы заман Раядынъ авызыннан таялмай, сол корага суьйелип турады. Ама сол сирелген ясты коьрип, конъысы кыскаялы Кулизар касына келип:

— «Не болды, ясым? Юрегинъ сызладыма? Бир аьлеметсинъ, шырайынъ мага ярамайды!» — деп ястынъ янына келеди Кулизар анай. Яхья уялып, зыранълап сол ерден уьйине йол алады. Эсин йыйып дуныяга коьзин ашып караса, кешки вакытка да заман ювыклаган экен. Кеусардынъ азбарына асыгыслы кирип келип, Даутты излестиреди. Даут Яхьядынъ ызаланганын коьрип, кунажыннынъ отлыгын тазалап турган ериннен:

— «Яхья, Яхья, — деп кышкырады. Яхья каралдыда кимди излестиргенин де муткан. Аз-маздан эсине туьсиреди не зат этеек болатаганын.

— «Даут-бебем, булайга келеш!» — деп оны оьз янына шакырады. — «Мен сеннен сораягым бар эди!» — дейди. «Хайыр!» — деп тынълайды агасын Даут.

— «Даут, меним коьзимди ашаш сен. Буьгуьн меним юрегим сыгылып, суьйгенимди коьрип озгардым, деп ойланаман!» — деп саьспеклеп кесек-кесек соьзлерди анълап болмастай, тап бир шеркешше соьйлескендей болып, бир ногайша, бирин шеркешше айтып састырады Яхья. Даут бир затты да анъламай.

— «Кел, булайга олтыраш, Яхья. Энди асыкпай, шеркеш соьзлеринъди коспай, тек ногайша аз-маздан анълатып мага айташ не болганын!» — дейди Даут.

— «Буьгуьн мен сув ягага барганда, сол айтувлы сылув кыскаяклыды растым, эм онынъ шелеклерин сувга толтырып, уьйине дейим озгардым. Онынъ атын да сорап билдим, яшайтаган ерин де коьрип келдим. Энди де распага, амал табармыз ба деген соравыма тек ногайша „тезден“ — деп мага явап берди. Ама мен макул коьрмегендей анъладым», — деди, Яхья бебесине карап, эки колы ман басын ыслап, бир затлар ойланды Яхья. Даут та, сасып бир Кобан ягада Яхья мазаллы аювды оьлтиргендей, кайгырды.

— «Сен меним сол кыскаяклы ман танысканымды макул коьрмединъ ме? — деп, ызаланып Дауттан сорады Яхья.

— «Йок, куллык онда тувыл. Кайтип мен куванмайым сенинъ уьмитинъе. Ол сенинъ сагынып турган уьмитинъ, ол янсыз курып кетпей, яшавга айланаятыр, оны уьшин мен кувандым.

— «Аьше, не зат ярамай туры сага?! — деп каныкты бебесине Яхья.

— «Сен билесинъме, кимнинъ ол кызы экенин? Йок билмейсинъ! Соны уьшин мен аз-маз тынышсызландым», — деп, Даут Яхьядынъ коьзине карады.

— «Олар мени яратпаслар ма экен?» — деп, Яхья маллардынъ отлыкларына суьелди. Даут коьпке дейим уьндемей турды. Оьзинше, Яхьяга кайтип айтып анълатаягын анъламайтаган эди. Яхьядынъ юреги алып бараятыр. «Хаувы, хаувы. Си зоотлявы!» (Йок, йок. мен оны суьйемен) — деген бир анъламсыз шеркеш соьзлерди айтып бырыктырды. Соны Даут анълады, Яхья калай ак юректен сол кыскаяклыды яратып ол онынъ юрегининъ туьбине туьскенин. Даут куьлемсиреди де — «Шешилместей сорав, яде сен бажармастай сосы дуныяда ис йоктай коьремен. Сендей йигит (шеркеш яс) «адыгы чаьли» йок! — эситесинъ ме? — деди Даут бир коьп затларды агасы Яхьяга айталмай.

— Сен, меним суьйикли иним, меннен бир затларды ясырасынъма? — деп Яхья тигилди Дауттынъ коьзлерине.

— Яхья, сен энди ятып уйклаяк тувылсынъма? — деп куьлемсиреди Даут. Ама Яхьядынъ тенъиздинъ каты толкынларындай, коьктеги каты явыннынъ буртанасы тоьменлеп келген булытларындай эсип баслаганын коьрип: «Сен булайга олтыраш, мен сага ногайлардынъ кайдай да бир сырларын шешип айтайым. Сен ногайдынъ яшав дуныясыннан бир зат та анъламайсынъ, сага аз-маз болса да, билим алмага керек. Сенинъ сол уьмитинъ толсын деп айтаман.

— Яхья, сен мени тынъла! Сосы кыскаяклы тувып оьскен аьел бизге тенъ тувыл деп коьремен. Ол — аьвелги дуныяда болмаган артель ваькили, ногайлардынъ сыйлы Аьшуьвейлер тукымыннан Газиз-аьпендидинъ улы Асаннынъ бир сынъар кызы. Оны атасы ерге-коькке салмагандай саклайды, азбардан да шыгармайды. Окын-секинде сол кызалак эртенълик шакта, аьдемлердинъ аяклары аьли де авыл орамларына баспаган заманда, эки шелеклерин алып, тек сувга келип кетеди. Бийкелердинъ бириси болып тербияланган кызалак ол. Олар авылга келгени коьп болмайды. Авыл орталарына шыксанъ, элли яде юз шакырым абытларга ювык ерде салынган уьйкен азбар коьринеди. Коьргенсинъме? Сол — олардынъ Газиз-акайдынъ туьрли курувшыларды аькелип салган уьйкен кенъ азбарлы артельлери. Ол кайдай ды бир юрегатлы аьдем болган деп эситкенмен сенинъ тетенънен. Аьвелде ол Кара денъизге дейим етип, Баку каласында сув туьбине еткендей суьнъуьвшилерди ыслап, тенъиздинъ туьбиннен ахыр туьрли аьлеметлерди табыныш этип авылга аькелип турган аьдем болган. Оларда кайдай коьп аьдемлер ислейтаган эдилер. Олардагы ярасык боялган юнге усаслы юн тоьгеректе йок эди. Сол азбарга кирсенъ, ондагы байлыкларды коьрип, эки коьзинъ бир-бирисине ынанмагандай болып шыгасынъ, — деп сыр этип хабарлаган эди авылда онда болган бир эмлевши аьдем. «Сен мени эситесинъ ме, Яхья? Олар кайдай ды бир залым аьдемлер болганлар!» — деп анълатады Даут оьзининъ кардашына.

— Йок, ол затлар меним суьйимиме карсы болмага керек тувыл! — деп Яхья оьз айтканыннан кайтпады.

— Мен, Даут, тетемиздинъ мага эткенин мутпайман, савболсын ол мени сеннен айырмай коьргенине. Мен де аьдем баласыман, анълайтаган болсанъ, ол сав яшавын мага багыслап озгараятыр. Ойсыз болмага мага ярамайды. Онынъ елкесиннен мен, кайзаман болса да, туьспеге керекпен. Сен коьресинъ, меним уьйим шашылып бараятыр, ата юртым да соьнди. Меним юрегим сыгылып туры соьлеги заманда. Билмеймен себебин, ама сосы кыскаяклы меним юрегиме бир аьлемет якын болып тиеди. Сосы аьдемди мен йоялмаспан. Меним айтаягым сага сол, коьпке созбай, сосы кыскаяклы ман энди бир-эки кере йолыгысып соьйлесем, алып кашаякпан! — деп катырды Яхья, Даут-инисининъ коьзлерине карап.

— Сен, Яхья-кардашым, суьйгенинъди кайда акашып аькелеегинъ акында ойландынъма? — деди Даут. — Йок. Онынъ акында ойлаган да йокпан! — деди Яхья.

— Билмейтаган болсанъ, айтайым: ногай аьдети бойынша кызды бир алал досына акашып туьсиредилер, — деп анълатты Даут Яхьяга. Ол ойланып: «Аьши мен буьгуьн Ибрагимге айтайым. Онынъ уьйи коьп шарлаклы уьй болмаса да, бираз уьйкен, уьш боьлмели кенъ уьй. Мен бир кере анълатканда, ол макул болган эди, — деди Яхья Даутка. — Ибрагим де макул болар, а тек Абий-абайша?

— Абий-абай да мени суьеди, меним шеркеш ясым деп, барган сайын кушаклап, — деп косты Яхья. Даут та, кардашынынъ коьнъилин коьтереек болып: «Сен мага сенмеге боласынъ. Биз, Али, Рашит тетенъ мен бирге колымыздан келген баьри затты этермиз, сен тек кайгырма», — деп Даут Яхьяды кушаклады. «Яхья! — деп Даут тагы да бир Яхьядынъ коьзлерине карады да: — Не зат болса да, биз сени мен бирге! — деди. Яхья бир аьлемет болып шекленди.

— Даут, сен мага юрегинънинъ туьбиндегин ашык этип шешип айтпага боласынъ. Мен сени анъларман! — деди Яхья, тагы да бир затлар эситеек болып Дауттан. Даут та бир аьлемет болып коьзлерин тоьмен туьсирип эки аягын суьйрей берип юрип, Яхьядынъ касына келип, тигилди де: «Сен билмеге керексинъ. Сол кыскаяклыды сага онынъ атасы бермеске болады. Ол сени билмейди. Авылда сосы кыскаяклыды баьленше болымлы аьеллерден яслар айттырып бардылар, ама атасы «сиз бизге тенъ тувылсыз» — деп бермеди. Сол Газиздинъ улы Асан да айтканыннан кайтпайтаган аьдем, кайдай да бир юрекли. Сол кыр бойдынъ туьбинде созылган орамда онынъ карындаслары Аьвиш пен Кулизар да яшайдылар. Олардынъ уллары Назир мен Михтат та макул болаяк тувыллар! — деп анълатады Даут Яхьяга.

— Даут-иним, сен мени билмейсинъ экен. Мен де айтканымнан кайтаяк тувылман! — деп катырып айтты Яхья. Бир неше куьнлерден сонъ Яхья, оьзи-оьзин ыслаялмай, йигерленип авылдынъ тоьс бойына шыгып, Аьшуьвейлердинъ орамына келеди. Калай болса да, Раяды коьргиси келеди. Бир амал тавып, юрегиндеги мыратлары ман суьйген кыскаяклысы ман боьлискиси келеди. Ама кешликте орамга туьсип Раядынъ тетеси Кулизардынъ увылы Михтат коьрип иштен шыгады. Яхьяга карап: «Орамнан кетпесенъ, туьбекти шыгарып, мен сени оьлтирермен», — дейди. Яхья, сосы эр кисиге куьлемсиреп карап: «Кайдады, аьши, туьбегинъ?» — деп йигерленеди. Кыр тоьстеги азбарга сол эр киси кирип кеткенде: «Мен оны атып оьлтирермен, Раядынъ янына оны янастыраяк тувылман! — деп бир кышкырык шыгады. Михтат атасынынъ ясырып салынган туьбек савытын алып шыкканын анасы Кулизар коьрип, алдына туьседи эм: «Кулынъ, курманынъ болайым, бер атанънынъ туьбегин, аьдем оьлтирип, тутнакта олтыргынъ келеме?», — деп азбардан шыгармайды. Яхья десенъ, йигерли яс, калай болса да, Раяга оны коьрмеге келгенин билдиреди. Атасынынъ уьйде йоклыгын билген Рая, анасынынъ янына келип шоьнъкайып, эки коьзлери мен анасына карайды. Каты уршыкты, тап бир тойда яс кызларды яслар айландыргандай, айландырып турган заманында Рая анасынынъ уршыгын токтатып: «Анам, мени бир тынълаш, бир сырымды айтаяк эдим сага».

«Хайыр, яным? Не болды, акыллым?» — деп сораганда, Рая Яхьядынъ келгени акында айталмай: «Мен бир кыймасыма барып келгим келеди», — деди. «Акайынъ ондай затты унамас. Мага куьнде токсан кере айтады бир кылмыстынъ оьзин де кыз балага тилетпе деп. Оьзинъ бар деп турады аьр заман, эситесинъме?». Кызынынъ, акай аьли йокты да, мен тез келермен деген тилегин туьсиргиси келмей, йибереди де: «Ама меним юрегим бек кыйналады, сак бол, яным!», — дейди ол кызына карап. Кызы шыгып кеткеннен сонъ, анасы исин койып, кызынынъ ызыннан шыгып карайды эм онынъ бир эр киси мен йолыгысып турганын коьреди.

«Рая, кешикпе, яным!», — деп кышкырады, тасага ясырынып. Онынъ яны тынышсызланады, юрегине кайдай ойлар тек келмейди, басы туьрли ойларга бийленеди, коллары сувып, сав куьн иске бармайдылар. Яхья ман Рая сол орамнынъ янында бир ясыртын олтырада олтырып, хабарларын бардырадылар. Яхья Раяга оьз яшавы, алдына салган баьри мыратлары акында ясырмай тоьгип айтады. «Рая, мен биринши куьннен алып сага ашыкпан.

Хабарым сага ярамаска да болар, ама мен сени мен йолыгысып баслаганнан алып, мен сеннен бир затты та ясырмайман, яшавымды алдавдан баслагым келмейди», — деп, Раядынъ коьзлерине карады. Рая десенъ коьпке дейим оьз яшавы акында энди де аьруьв этип билмеген яска тоьгип айткысы келмеди, ишиннен коьп ойланды, ама Яхьядынъ яшав толкынында сосы хабарлардынъ арасында оьзининъ яшавын да коьрди. Сонъ Яхьядынъ: «Сенинъ яшавынъ ша?» — дегенинде ойланып, «Мен де енъил яшав ман яшамаганман», — деди де, оьзининъ бала шагындагы яшавы акында тоьгип айтты. Онынъ эсинде сол заманда, Рая бес-алты яслары шагында, кызыл аьпелек кийимли инсанлар келип аьелди шашканы, кешелеп, бар тапканды арбага тиеп, авыл-авылды оьтип, ясырынып кашканлары, уьйкен аталарын «кулак явы» — деп коймаганлары, бар байлыкларын тартып алганлары, анасы Эмине кешелеп болган аслыкты арбага тиеп, кырга шыгарып, йолак орманлар эгилген ерлерге оьр казып коьмгени, азбардагы кусларды, малды сойып, бир кешединъ ишинде арбага тиеп, тавлар арасында орынласкан абаза авылы Койданга коьшип кеткенлерин тоьгип хабарлайды Рая Яхьяга. Суьйтип, айтувлы артельшидинъ баьри болган байлыгын советшилер келип шашкышлаганлар. Сосы баьри затлар кызалактынъ аьли де эсинде эди.

«Аьше сосы тыс авылда Койданда кайтип яшадынъыз?» — деген Яхьядынъ соравына да Рая, коьзясларын суьртип хабарлай берди: —

Меним атамды билмейтаган аьдем йок эди. Сосы авылда аьдемшилиги болган бир аьдем бизге оьзининъ бир бос азбарды берди, эм биз мунда янъы яшавды басладык. Анамнынъ колыннан келмеген зат йок эди. Ол уьйди туьзетти, тап бир мырзалардынъ уьйлериндей этти. Азбарды толтырып куслар, мал асырады. Атам, билмеймен кайдан, кешелер мен келип, кайдай ды бир аьлемет шепкенлер, явлыклар аькелетаган эди анама да, мага да, кайдай ды бир билезиклер де, таьтли зыяпетлер (каьмпет, колаш) еткеретаган эди суьйикли кызына. Эсимде, бир кере кешелеп келип, конып кетейим дегенинде, танъда кара териге туьсип, шаркы кызып авырыганы. Эки куьннен сонъ анам да авырды. Ол сол йылларда дуныя бойы юрген тиф атлы каарлы авырув экен. Сол заманда да совет аьскерининъ кызыл аьпелеклилери атамды сосы авылдан да тавып, тутнакка аькетеек болып келдилер, ама каты авырыганын коьрип, койдылар. Сол йыллар мен атам-анамды, азбар толган кусларды, малды баьленше айлар карап кыйналдым.

Алла-Таала оларга кайдай ды бир куватлык берди. Кешелерде терезе туьпте олтырып, коьк куьмпез коькте янган айдынъ саьвлелери мен, атам уьйреткендей этип, Куранды окып, коьплеген тилеклер салып турдым», — деп хабарлады Рая Яхьяга.

Ама оьзининъ туьп яшавы акында эр кисиге бир соьз де айтпага амал таппады. Сосы куьн кешлигинде эки яс аьдем бир-бирисин яратканларын анъладылар. Ама Рая, анасынынъ ызаланганын анълап, Яхьядан уьйине кетпеге ызын тиледи де, азбарга кирип кетти. Манъазыга кирип келгенде, анасы оны карап турганын анълап, Рая касына барып олтырды да: «Мама, мен буьгуьн бир эр киси мен таныстым», — деди.

Кайдай айтувлы Алакай авылындагы Карас Янгазыдынъ кызы Эмине бир кылын да кыйшайтпады.

— Сенинъ атанъ бар, яным, мен де бир бос аьдем тувылман, эситесинъ ме? Атанънынъ ызыннан мен шыгалмаспан! — деп, анасы кызына ык та бермеди.

— Авылда бет ашкан той —

Рая яшавга туьз карасы ман коьп кешелерди ойланып шыгатаган эди. Яхьяды авыл яслары арасыннан айырып, яны ман суьйди онынъ болымлыгы, аьдемшилиги, ашык юреклиги уьшин. Раядынъ толы шелеклерин авылда бир ногай яс та, оьзининъ ийинине тагып, уьйине дейим бир де аькелмеген.

Сол йылларда ол авыл арасында Раяга энъ де йигит яслардынъ бириси болып коьринген. Раядынъ сав яшав бойы эсиннен кетпей турган авылдан оны бир ногай яс айттырганы. Ол шекеси каткан бир копар яс эди, колыннан бир зат та келмесе де. Сол йылларда онынъ атасы Асан оны сынаган.

Сондай йигит болсанъ, мине сенинъ алдынъда он кой, оларды кыркып, юнин бояп бер деген. Ол, койды кырккан тувыл, касына да янаспага корккан. Яхья, элбетте, авылды актарып шыгаягы белгили эди. Сол кылыгы Раяга яраган эди.

1953-нши йылдынъ навруз айы. Авылда уьйкен бет ашув тойы. Сол тойга Асан-аьпенди аьели мен барады. Алыстагы Баку каласыннан Асан, аьдетинше, кызына ахыр-туьрли шепкенлер, йылтыравык аяк кийим, басына, куьнайланнынъ калакайындай, кенъ яйылган язлыкта кийгендей бас кийимин алып келген.

Кызын тап бир тотайдай кийиндирип, тойга аькеледи. Азбар толган конаклар, баска авыллардан келген яслар да, кызлар да коьп эди сол тойда. Раяга кийимине коьре сол тойда тенъ болгандайлар йок эди. Сол затты ясы уьйкенлер аьлиге дейим эслерине туьсирип айтадылар.

Тойдынъ кызган вакытында ногай яслардынъ, боьтен де Яхья ман айкасканларга бир ой келеди басларына. Раяды ногайдынъ узын ойынына Яхьяды кыстап шыгартадылар. Яхья ман Рая ойынга туьсип ойнаганда, яслар оларды коспага керек деген ойга келип, сол той уьйге конъысы болып яшаган бир ясы уьйкен кыскаяклы Клычканнынъ айтувына коьре, яслар сол шеркеш яска ногай кызды акашайык деп токтасадылар. Той сонъына етер-етпес яслар Раяды акашып, Ибрагим Огурлиевтинъ уьйине аькеледилер. Авий-абай да макул коьреди.

Сонъ айттырып келген кудаларды Асан-аьпенди азбарына да киргистпей: — «Менде ондай аьвлет йок, сиз адасып келгенсиз!» — деп кувып йибереди.

Дуныяга сыймагандай болып ашувланады, баьленше кере келген аьдемлерди азбарына да киргистпейди. Бир сынъар кызын арам этип уьзип таслайды.

Ян йолдасы Эминеге де: «Сол аьвлетти азбарга киргистсенъ, сени де кувып, орам баста калдыраякпан» — деп ашувланады. Ялгыз кызын арамлыкка шыгарады.

— Уьйкен айтылган аьелдинъ кызы бир оьксиз яска байга барган!» — деп ашувланып, Асан-аьпенди кеше-куьндиз уйкламай, коьп заманын озгарады.

Асан-аьпенди кызы Раяды арам аьвлет этуьвинде бир маьнеси бар болган. Коьплеген йыллар бойынша Асан коьп аьдемлерге сенип билген аьдем болмаган. Онынъ тоьгерегинде йыйылысканлар коьп болган, ама ол кимди болса соны касына янастырмаган, коьплер мен айкаспаган. Ол аьр аьдемнинъ нышанын анълап билген, ногайда айтылганлай, бир коьзи мен коьргенлей ок аьдемнинъ кылыгын анълаган, сонынъ уьшин коьплер мен айкаспага унамаган. Ол аьдемлерди шелтеп, канъкып соьйлеп, сынап билген. Онынъ ишки ойлары оны бир де алдамаган. Яшавында Асан огырсызлык пан, алдав ман, оьз кылмысы уьшин ата-анасын сатып кетееклерди коьп коьрген. Оны да алдамага, сатып кетпеге аьзирленгенлерди де коьрген. Боьтен де Путь Ильича авылында яшаган йылларда конъсылары ман бирге яшавдынъ кайдай ды бир кыйынлыкларын, ийгиликлерин боьлисип келген аьел болган. Асан десенъ де, коьп йыллардынъ ишинде сосы аьелди сынаган эм коьплеген сыр-сыбырлары бир болып яшаганлар.

Эки аьелде ясыртын бир зат та йок эди. Сондай татым, бир-бирине суьйтип сенген аьдемлер оьз тувдыкларына карап, ювыклыкка да ымтылып, оьз балаларынынъ бактыларын да бир байланыстыраяк болып коьп каьрлегенлер.

Ногайда «Ийги аьдемнинъ баласы да ийгиликке шалысар» дегендей, Асан да оьзининъ ялгыз аьвлетине кайдай да бир болымлы аьеллерден киев сайлап турган. Ама эсинде де йок эди Асаннынъ бир куьнлердинъ бирисинде конъысы эр киси Асаннынъ ялгыз кызын айттыраягына.

— Асан-кардашым, ювык аданасым, — деп басланган эди сосы конъысыдынъ тилеги Асанга. Асан коьпке дейим анъламай турган соьзининъ маьнесин де. Ама сол бир уьй болып айкаскан аьдемлер кызын айттырганда, кулаклары тирелип, коьпке дейим айттырып та унамаган. Ама тасты сув орныннан козгар деп айтылгандай, калай болса да, Асан ялгыз кызын конъсыларга берген.

Коьп куьнлер ол сонъында оьзин соьгеек, кеше-куьндиз юреги ялгыз кызы уьшин сызлаяк, неге десе яс аьдем, уьйленуьв деген энъ яваплы экенин анъламай, коьпке дейим бас енъген ерде юрген, аьелине бет бермей, Раядынъ юрегине бир де етпеген.

Ама Рая, окымыслы, аьдет йол тутылган аьелде оьскен кызалак коьпке дейим сондай енъил-елпуьв яшав йолын сайлаган ян досын анъламай турган. Асан да анълаганда, ялгыз кызын шыгарып алып уьйине келген. Ама кудагыйлары авыз ашкан ерде яшаганлары Асанга бир де ярамаган.

Эм Асан аьелин йыйып, баьри болган аьбир-шибирди арбага тиеп, ялгыз кызын алып, аьели мен Орак авылына коьшип келеди. Соны уьшин ол келген куьнлериннен алып оьзининъ кызын бир инсанга да коьрсеткиси келмей, ногайда айтылгандай, кызынъ болса кырк уьйден тый деп сол затка шалысады. Орак авылы Асаннынъ тувган авылы. Авылшылар да Аьшуьвейлер кимлер экенин аьруьв билгенлер. Асаннынъ атасы Газиз-аьпендидинъ, авылшылар орамнан озса, йол берип, бир инсан да шолпа туьсип, йолын кеспегенлер. Сондай сый да ога коьктен босына туьспеген.

Коьплеген ийгиликлер мен байланысып келген сосы аьдемнинъ яшав йолы. Баьленше авылдасларына ол кайдай ды бир ийгиликлер этип турган. Сол эр кисидинъ юмартлыгы, аьдемшилиги, коьп маьселелерди шешип бажарганы, оьз халкы уьшин яны авырыганы — бу баьри затты мутпай, авылда уьйкен де, кишкей де онынъ соьзин ерге туьсирмегенлер. Сондай сыйлы аьдемнинъ улы Асан да коьп уьлги алган атасыннан. Сонынъ уьшин оьз тукымын, айтувлы канын бир де ким болса соны ман карыстыргысы келмеген. Асанга атасы: «Э…, ясым, яшавда аьдем де бар, аьдемшилик те бар!» — деп коьп кере айткан яшав бойы. Сол соьзлердинъ маьнесин Асан яслык пан туьбине етип анълаган йок. Ама ясы оьсип еткенде, оьзи аьел туьзип яшап баслаганда анълап эм мине энди атасынынъ соьзин ялгыз кызына да коьп кере айтып, анълатпага шалыскан, ама аьр заманындагыдай яслардай болып, Рая да оны кулагына да аспаган. Йыллар озып, Рая оьзи аьел туьзип, орта ясына келгенде, уьйкен атасынынъ соьзлерин мага да айткан, маьнесин шешип анълаткан. Мен де коьпке дейим сол соьзлердинъ маьнеси уьстинде бас авырттым, анам заваллы оны мага анълатты.

— Аьдем болмага да уьйкен куьш керек. Аьдем деген ат тек айырым аьдемлерге бериледи: яшавда оьзлерине сахый йолларды сайлаганларга, аьдемшилик деген не зат экенин анълаганларга. Юз кызартып, алдап, сав тукымын, халкын оьз кылыгы ман шийкендиргенге тувыл! — деген эди.

Сол себептен Асан биледи авылда аьел кайдай сыйга тийисли экенин. Кызына да тийисли бир косак сайлагысы келген эди, ама яшав авысып, яс аьдемлердинъ ойлары янъырады. Олар тоьгерек якта болганды коьредилер. Рая да яшавдынъ бир ягын коьрген аьдем. Ким биледи, яс аьдем оьз юрегининъ сайлаган аьдемин излестирген болар?

Яде, сол биринши кыйынлыкларыннан сонъ яшавдынъ ийги эм терис якларын анълаган. Балалай Рая-анам, оьзининъ айтувына коьре, кайдай да бир кайратлы кызалак болган. Балалай ата-ана созылып мараздан яткан куьнлерин де коьрип, уьй ишиндеги баьри ислерди мойнына тагып, бажарып билген аьвлет болган. Яшавдынъ сол кыйынлыклары да ийгиде сынаган болар Раяды яшавында. Ким биледи? Аьр бир юрекке тыйдажлык этип болалмаспыз. Раядынъ да юрегине бир аьлемет сезимлер де келген вакыты болар.

— Булайда алдыга шыгып айткым келетаганым бар меним. Анам кайдай ды бир ясыртынлыгы бар аьдем эди. Оьз яшавы акында коьп затларын бизге, балаларына, сенмейтаган эди. Бир инсанга да оьз сырларын айтатаган аьдем тувыл эди. Кенем де яшавда кайдай ды бир куьнлер болады экен. Атам кыйналып ятып, анам, ога алаллыгы ман яныннан таймай турган куьнлеринде: «Биз турганда сен бир аз-маз тыншайтагы дегенимизге ол: — «Йок, кайтип калдырайым ярыгымды? — деген. Мен де: — «Ярыгынъ янынъда турганлай, оьмиринъизди кайтип яшаганынъызды уьйкен сыр этип кетпеге турысыз!» — дедим.

Анам, коьзлери ясланып, атамнынъ касиети акында айта берип, оьз яшавыннан узын, танъ атып билмеген кешелеринде коьп сырлары ман боьлисти. Аьлиге дейим анамнынъ айткан аьр соьзи, тап каты казанда кайнагандай, бас акылымда сакланады, буьркип те, шашырап та билмейди. Эсимде сакланган бу баьри затлар, авылдасларымга, ата-анамнынъ акында билгенлеримди язып, эслемей, эш болмадым.

Сосы йыл Яхья Раяды акашып йолдасына аькелди. Коьп кадер заман узагында ол оьзининъ ювыкларын, Кеусар тетесин, Алий кардашын Асан-аьпендиге тилек салып йиберип турды. Ама Аьшуьвейлердинъ авызлары каты ябык эди. Асан, бир де айтканыннан кайтпаган аьдем, бир де кайтпады. Орамда 1953-нши йылдынъ навруз айы бара эди. Раядынъ айтувына коьре, ава куьннен-куьнге йылынып баслаган, орамларда куслар йырлай эдилер.

— «Мен атамды аьруьв билемен. Ол бир айтканын эки айтпайтаган аьдем. Бизге енъил болаяк тувыл. Бир инсаннан да ярдам саклагандай заман йок!» — дейди Яхьяга Рая. Юреги телезип, Яхья Раядынъ коьзлерине карайды. «Мен не зат этпеге боламан сен уьшин сенинъ атанъа?» — дейди Яхья, Раядынъ эки колларыннан ыслап эм коьзлериннен карасын айырмай. «Меним атамды сейирсиндируьв уьшин уьйкен куьш керек!» — дейди Рая. Сонъ, хыйлы заман ойланып: «Меним атама уьйкен уьй, гуьрилдеген аьел курганым керек!» — деп косты. Яхья, йолдасынынъ юртында бир-эки кеше конганнан сонъ, Раяды танъ атар-атпас шашылмага турган, терезеси де йок, эсиги де йок ата юртындагы уьйге аькеледи.

— Мен сени суьйемен—

— Мунавы — бизим уьйимиз! — деп Раядынъ коьзлерине коркынышлы карайды Яхья. Рая, бир де куллыктан, йоклыктан коркып билмеген яс аьдем, Яхьяды, эки колларын яйып, кушаклайды да: «Ва-у, мага сенинъ бир затынъ да йок деп айткан эдилер. Карашта сен, кайдай шарлак уьйинъ бар экен сенинъ!» — деп, Яхьядынъ коьнъилин коьтереек болып, коьплеген уьмитлерин токтамай, ян досынынъ бир соьзин де эситпей, ашыклап тоькти. Рая, кайсы аьдемнинъ де коьнъилин авлап билген аьвлет, Яхьядынъ коьнъилин тоьмен туьсирмес уьшин уьйдинъ ортасында айланып, юзинде юмсак куьлемсиреви мен айтты: «Мен сосы уьйди кайдай ды бир ярасык термедей курарман, ап-ашык этип боярман, ярасыклы яювлар ман туьзермен, ортага стол-олтыргышлары ман уьйкен сыпыра саларман!» — деди ол, Яхьяга карап.

Бир хыйлы заман кеткен сонъ, Яхья куьлемсиреп, суьйер ян досын эки колларын яйып кушаклайды. Сейири калып, адасып-сасып, ол Раяга шеркеш тилинде: Си увы зоотлявы (Мен сени суьйемен!). Бир коьргеним мен меним эсим-дертим сен болдынъ. Энди мен сени биревге де бермеспен!» — деп кушаклайды.

Рая, анъламагандай болып, Яхьядынъ коьзлерине карады. Яхья куьлемсиреп, «Анъламайман деп айтасынъ ма?» — деп, Раядынъ коьзлерине карады. Рая куьлемсиреди. Элбетте, Рая, балалай баьленше туьрли авылларда яшап келген аьдем, абаза, шеркеш, карашай тиллеринде соьйлеп бажарган инсан.

Бу баьри миллетлер ваькиллери, оны ман тар айкасып, оны оьзлериндикиндей этип санайтаган эдилер. Бу баьри тиллерде Рая тап-таза соьйлейтаган аьдем эди. «Анамнынъ айтувына коьре, кыйынлы яшав йылларында сосы тиллер мага савгага берилгенлер!» — деп айтатаган эди ол бизге. Суьйтип Яхья ман Рая 1953-нши йылдынъ навруз айында бас косып, аьел курдылар. Енъил-елпуьв той болып озды. Асан-аьпенди де бу тойга бир инсанды да йибермеди. Анасы Эмине юрек сызлавы ман кызына уьйкен улы Мураттынъ ян досыннан ясыртын аьлде кийимлерин йиберди. Айшат келини Раяды яслай суьйип келген. Енъгеси оьз сырларын да кайынсинълисине айтатаган болган. Олар бир анадан тувган аьптей-синълилердей болып татымлыкта яшап келгенлер.

Тойдан сонъ Рая ман Яхья уьйлерин туьзетип басладылар. Яхья йолдаслары ман, сувды оьтип, орманнан агаш шавып аькелди, уьйдинъ басын коьтерди. Ызанда ислеген йылларында аз-азлап йыйган акшасына шерепишлер сатып алып, уьйдинъ тоьбесин япты.

Яхья кешки вакытта истен келгенше яс келин, эки этегин туьрип, орамлардан топырак йыйды, оны йибитип ийлеп, уьйдинъ табанына ябыстырды, иргелердеги эски сылавды шапкылар ман кырып алды. Сылавга деп йибиткен балшыкты ябыстырып шыкты. Ол кепкеннен сонъ, бир баьленше кере ак киреш пен аклады. Оьзининъ мырадында болгандай этип, эскирген эсиклерди де коькшил сыр ман бояп шыкты. Раяга уьйдинъ кирер эсиги куьнбатарга караганы ярамайтаган эди.

Экинши куьн ол саман уьйдинъ иргесин шапкынлап, куьнтувар бетке каратып эсик ашты. Кешки вакытка аз калганда, орамда янган от уьстине казан салды. Калган кирешти уьйдинъ тысына ягып шыкты. Уьйдинъ ишинде туьзетти: орын салды, сыпыра туьзди, конъсылары берген олтыргышларды да сырлап уьйге киргистти. Суьйтип, Рая Яхья истен келгенше уьйин бир инсан танымастай этип туьрлендирди. Ян досын саклап олтырган вакытында яс кыскаяклы баьленше ойлар ман эм уьмитлерге коьмилди.

«Эртен уьй тоьгерегине яс емис тереклер эгермен, олардынъ этегине калган ак кирешти ягарман, ян досым Яхьядынъ коьнъилин коьтеруьв уьшин даьмли аслар асып, онынъ алдына туьзермен, отягасын йылы этпеге шалысарман!» — деген ойлар келетаган эди Раядынъ басына. Бу, менимше, алаллыктынъ, уьйкен суьйимликтинъ нышанлары.

Рая Яхья ызаннан келгенше сав куьн бойы асыгып, термилип турды. Яшав суьйтип сынайды эки суьйген аьдемлерди. Яхья десенъ де, куьн озгаралмай, кешки вакытты асыгыслы сагынып турды. Куьндегилик ис вакыты оларга сынав болды. Яхья ман Раядынъ яшавга сондай шалысувлары мага, яс несилге уьлги болады. Кешки вакытта Яхья истен кайтканда, оьз уьйин танымады. Авылга тоьс бетиннен туьсип келеяткан заманда авыл уьйлер арасында ап-ашык болып яркыраган оьз уьйин танымады.

Ойга, авылга туьсип келгенше Яхья уьйине асыкты. Эки коьзине ынанмады ол ата юртында орынласкан ямпик уьйдинъ бир-эки куьн ишинде суьйтип авысканына. Элбетте, ялгыз яшаган эр киси уьйине кайтканда, от ягасынынъ шешекейдей атканына сейирсинди. Эсик алдында оны ян досы Рая йолыкты. Яхья айтпага соьз таппай калды. Мазаллы, йигит эр кисидинъ коьзлери ясландылар куванганнан.

«Ата юртым соьнген йок экен!» — деп сейирсинип, ян досын кушаклап кушагына кысты да, коьзлерине карады. Рая десенъ де коллары ман Яхьядынъ коьзясларын суьртип: «Ол да не зат ты? Мен эрге шыкканда, мазаллы эм йигит шеркеш эр кисиге келгенмен, коьзяслар болар деп соьйлескен йокпан!» — деп басын Яхьядынъ коькирегине салды.

— Яным, сен сол кадер затты кайтип бажардынъ? — деп Яхья Раяды аяды. Яхья ман Рая бир неше айлар уьйкен суьйимде, татымлыкта, бир тил тавып яшадылар. Тоьгеректеги коьплеген конъысылар да, колларыннан келгенлери мен ярдамласып турдылар яс аьдемлерге. Ясы уьйкен Райме-абай эки яс аьдем бас коскан куьнлеринде биринши болып сол аьелге келди, ярасыклы агаштан ясалган касыклар аькелди. «Рая синълим, тартынма. Бар затларымыз бан боьлисермиз, буйымда берген савап!» — деп, келип кетти ясы уьйкен анай Райме. Сол тоьгеректе туьрли миллет аьдемлер яшайтаган эдилер: ногайлар, татарлар, шеркешлер, куми-ногайлар эм баска. Аьр бир аьдем оьзинше аьлемет эди, меним анамнынъ айтувына коьре. Аьвий-абай да эки куьнде бир келип кететаган эди. Этегине исси калакайды кысып яде бир моры балшыктан кыздырылып ясалган савытка суьт, каймак аькелип йоклайтаган эди яс аьелди. Келгени мен: «Келиншек, йылылай сосы калакай ман шай катып ишеш!» — деп айтар-айтпас, эки коьзи юмылып, уйкыга тартылып калкып кететаган эди, заваллы Аьвий-абай.

Конъысы Куьшихан-абай да яс келиншекти сынамага келетаган эди. «Астофиралла! Не аьлеметти-ав, аьлигилер. Бир ташанып та билмейдилер, ян дослары ман бирге тоьселген сары балшыкты, этеклерин коьтерип, яланъаш аяклары ман басып шыгадылар-ав!» — деп зарарсыз анай, заваллы кыскаялы соьз этпеге де суьетаган эди. Бир куьнлердинъ бирисинде яс келиншекке келип: «Мен сага кызыл акша янъы уьйге ыслатайым деп, Рая анама он маьнет акша ыслатып кеткен эди. Ол да бир акылы эди сол зарарсыз ясы уьйкен анайдынъ.

Анам заваллы, сабыр аьдем болып, сав яшавында бир де оьз кылыгын авыстырмады. Бир инсаннынъ да бетин кызартпады. Каты сусын тутпады, от, яде ялын болып, бир инсанга да тиймеди. Сав яшавында юмсак соьйлеп, ясы уьйкенлерди сыйлап келди. Тийиссиз затка куьлемсиреп коятаган эди. Суьйтип, аьел туьзген заманнынъ басында яшавдынъ коьп кужырлы сырларына уьйреттилер меним анамды онынъ конъысылары.

— Аьскершилик борыш —

Язлык озып, яз келди, яз озып куьз келди. Сол эки яс аьдем наьсипли яшав куьнлерин яшап келеятканда, куьздинъ бир куьнлеринде, совет аьскериннен Яхьяга хат келеди. Совет Союзынынъ элшиси Тамакаев Яхья Рамазанович, 22-нши майда 1931-нши йылда тувган аьдем, оьзининъ аьскер борышын толтырмага керек деп. Рая анълай эди сол йылларда яс аьдемлерди бир-эки йылга службага бардырмага аькетпейтаган эди. Ол уьш йылдынъ бойы эди. Элбетте, менимше, меним анама енъил йыллар тувыл эди, сол уьш йыл. Ата юртыннан айырылып, яслай куьевге шыккан яс кыскаяклы, атасы десенъ де арамлыкка шыгарган, ата юртына янастырмайды. Билмеймен, кайдай кыйынлыклар коьргенин анам оьз яшавы бойынша.

Авыр анъламсызлык, оьктемлик эм уьйкен коькиреклик, аьвелдеги заманларда раскан бурынгы залымлык суьрген аьдемлердинъ де кылыклары, боьтен де кыйын юрекке, эгер олар ювык аьдемлер болса, тагы да бек оькинишли, эгер олар сени суьйген аьдемлер болса. Сондай затлар Раядынъ яшавында болар деп онынъ эсине де кирип шыкпаган.

Яс аьдем коьп кадер заман оьз атасын анъламай да турган. Неге ол сол кадер каты болып, ашувланып, оьзининъ ялгыз бир кызын солай авыр сынавларга калдырганын? Оны тек Асан-аьпенди билеек. Ама яшав агып бараятырган сувдай болып каты толкынласып, алдындагы ярларга согылып, тасларды сув астынан куьннен-куьнге актарып, аз-аздан орынларын авыстырып, алдыга барады. Суьйтип, наьсипсиз Асаннынъ яшавы агып таьвесилди. Олардынъ яшав сырлары, басларындагы ойлары, туткан аьдет йоллары ман кылыклары бизге уьйкен белгисиз юмак болып калаяклар. Кенем болса да, яшав деген аьлемет зат. Аьр аьдем, аьел, оьз яшав йолында яслай кайтип тербияланса, сол йолдан бир де таймайды. Сосы Аьшуьвейлердинъ аьеллери мен, мен баьленше йыл айкасып келсем де, бир де аьдемсизлик, ялган кылыклык, яшавда онъайлыкты бийлеек уьшин оьз бетин сатув, йолдасты кайдай да бир кыйынлыкта калдырув деген мен эш распаганман.

Буьгуьнги тувдыклары десенъ де, Алладынъ алал куллары, ярдамласувга табылып, яшавларында бек шалыскыр яслар ман кызлар. Сол яктан мени мен бир инсан да эриспес. Аьр аьдем авыл арасында коьз алдында. Мен аьр бирининъ атын айтып, кайдай аьдем экени акында да хабарламага болаякпан, ама меннен де эсе, тешкеруьвли халк оьзи де баьрин коьрип барады эм сол халк оьзи сол аьдемлерге оьз белгисин берер. Суьйтип, Рая колындагы кагытты кешки вакытка дейим туьсирмеди, йылап та алды, шавып Яхьядынъ аданасларына да барды, оьзининъ юрегининъ орыныннан шыкпага турган аьлин Яхьядынъ тетеси Кеусарга да ясыртын шеркеш тилинде амалсыздан тоькти.

Яхьядынъ тотай кылыклы Кеусар тетеси сол кирип келген келинге олтыр деп те айтпады: «Айтаягынъ бар болса айт та, аьелинънинъ каьрин шек!» — деп катырды. Сонъ бир кесек заманнан сонъ Раяга соьйлемеге ыз берип, оны тынълаганнан сонъ, тагы да косты: «Яхья сени алаятырганда, сени алмасам, оьлемен деп алган. Яхьядынъ отягасын соьндирип, эсиклерин каты явып кетпе! Авылга айтылган келин болып Яхьядынъ соьнип калган юртына шешекей аттыргансынъ, меним инимнинъ коьнъилин коьтерип, алдыдагы яшавына кайдай ды бир ярасык уьмитлер тувдырган аьдем болдынъ. Ярасык аьел курып, авылдынъ авызында болганда, меним инимди ялгыз этпе, юртын соьндирме, кайдай кыйын сага болса да. Сонъында яшавдынъ кайдай ды бир савгаларына тийисли боларсынъ. Бас коскан деген сондай авыр зат. Даут пан Алий сени кор этпеслер!» деп, Кеусар, тап бир кайыктай болып ярасыклы тоьгерекленген шепкенин аз-маз этеклерин коьтере берип, оьз боьлмесине кирип, Раяды уьйдинъ ортасында калдырып кетип барды. Сол куьн Раяды уьйдинъ ортасында электроток соккандай болып ким болса да бирев силккендей болды. Ол коьзлерин ашты, бир хыйлы заманнан сонъ эсин йыйып, ян-якка карады да, акырын уьйден шыгып, оьз каралдысына йол алды. Яхья истен кайтканша, ол энди беркип катты. Коьп ойлар асыгыслы онынъ басына келип кеттилер. Ама ол энди оьзине ант эткен сол каралдыдан эш шыкпаска. Яшавын туьзетип, аьелин саклап, Яхьядынъ отягасын соьндирмеске шалысаягына йигерленди. Кешки вакытта Яхья келгенде, Рая сол кагыттынъ акында айтпага асыкпады. Яхья да сол аьел болып яшаган баьленше айлардынъ ишинде Раяга суьйтип уьйренген эди, онсыз ол бир де сыпыра тоьгерегинде де олтырмаган.

Сол куьзги куьнлерде ызаннан арып келеятырганда ол конъысыдынъ каралдысында яркыраган ак, сары, коьгилдий ботлашык куьзги шешекейлер атканын коьреди. Сол ерде токтап, сосы ярасыклы аткан шешекейлерге сукланады. Оны каралдыдынъ иеси коьрип: «Яраттынъ ма?» — деп сорайды да, Яхьяды танып, ясы уьйкен орыс кыскаяклы Яхьяды уьйинде яс ян досы саклайтаганын билетаган эди, кушагын толтырып сол ахыр-туьрли шешекейлерди Яхъядынъ колына ыслатады. Элбетте, Яхья Раяга сол ярасыклы шешекейлерди савкатламага асыгады. Раядынъ коьнъили коьтерилип коькке ушкандай болады, ама огырсыз кагыт онынъ эсине туьсип, коьнъилин бузады. Сол ярасык шешекейлерге карап Рая йыламсырайды, юрегининъ туьбин куваныш пан аьли де бир белгисиз сезимлер бийлейдилер. Сыпыра тоьгерегинде кешки мезгил асларын ишип турганда, Рая Яхьядынъ касына келип мунъайып, аьскер комиссариатыннан келген кагытты коьрсетеди де Яхьядынъ коьзлерине карайды.

— «Э-э-э, сенинъ неге коьзясларынъ тыгырады?» — деп Яхья Раяды кушаклап, коьзлерин коьзястан суьртеди.