Бесплатный фрагмент - Tengwar: беларускі мод

Уступ

У ніводным з варыянтаў беларускага правапісу пасёньня цалком не рэалізаваны фанэтычны прынцып (як чуеш, так і пішаш). І гэта выклікае праблемы ў сучаснай моўнай сытуацыі: усё часьцей вымаўленьне ідзе за напісаньнем, якое не адлюстроўвае фанэтычных зьяваў. Пару невідавочных прыкладаў: на чатыры гукі [у], [в], [ў], [w] маем толькі тры літары у, в, ў (пра гэта гл. ніжэй), а для гуказлучэньня [ji] літары ї ня маем наагул, і мала хто цяпер вымаўляе іхны, Ігар як [jіхны], [jігар]. Падобных праблемаў значна больш.

Разьвязаць іх можа новы правапіс, які пасьлядоўна рэалізоўвае фанэтычны прынцып. Балазе да розных графічных сыстэмаў беларуская мова звыклая: маем і тарашкевіцу, і наркамаўку, і розныя праекты дваццатых гадоў мінулага стагодзьдзя, і лацінку, і арабскія кітабы. Яшчэ адзін правапіс аніяк не зашкодзіць.

Tengwar — гэта, паводле Дж. Р. Р. Толкіна, альфабэт, створаны эльфам-нолда Фэанорам на аснове альфабэту Sarati, вынайдзенага Румілем з Тырыёну, за некалькі тысячаў гадоў да першага ўзыходу Сонца над Ардай. Спачатку Tengwar выкарыстоўваўся для пісаньня ў мовах Quenya і Telerin, а потым яго адаптавалі іншыя мовы Міжзем'я. Цяпер надышла чарга і для беларускай.

Кожнаму знаку ў Tengwar адпавядае асобны гук, што дазваляе запісваць тэкст як транскрыпцыю, дзе можна адлюстроўваць розныя фанэтычныя зьявы.

Quenya-беларускі слоўнічак тэрмінаў

amatixe (pl. amatixer) — кропка над радком

lúva (pl. lúvar) — дужка

ómatehta (pl. ómatehtar) — галосны дыякрытычны знак

putta (pl. puttar) — кропка (знак пунктуацыі)

tehta (pl. tehtar) — дыякрытычны знак

telco (pl. telcor) — ножка

téma (pl. témar) — сэрыя

tengwa (pl. tengwar) — літара

tixe (pl. tixer) — кропка (дыякрытычны знак)

tyelle (pl. tyeller) — ступень

unutixe (pl. unutixer) — кропка пад радком

Асноўныя гукі

На рыс. 1 паказаныя асноўныя tengwar (слоўнічак тэрмінаў гл. вышэй). Агулам іх 24. Кожная tengwa пазначае зычны гук і складаецца з двух па-рознаму злучаных элемэнтаў: telco (ножкі) і lúva (дужкі). На рыс. 9 паказаныя элемэнты tengwa і варыянты іхных злучэньняў. Lúva можа мацавацца да telco справа (напр., tinco) або зьлева (calma), быць адкрытай (tinco) або закрытай (parma), адзіночнай (quesse) або падвойнай (ungwe). Telco можа быць звычайным (1—2 ступені), узьнятым (3—4 ступені) або кароткім (5—6 ступені).

Асноўныя tengwar падзяляюцца на 4 сэрыі (паводле месца артыкуляцыі) і 6 ступеняў (паводле спосабу артыкуляцыі).

Témar:

— Tincotéma: зубная т-сэрыя ([д], [т], [дз], [ц], [р], [н])

— Parmatéma: губная п-сэрыя (губна-губныя [б], [п], [м], [ў]; губна-зубныя [в], [ф])

— Calmatéma: нябенна-зубная ч-сэрыя ([дж], [ч], [ж], [ш])

— Quessetéma: заднеязычная к-сэрыя ([ґ], [к], [г], [х])

Tyeller:

— Глухія выбухныя ([т], [п], [к] + афрыката [ч])

— Звонкія выбухныя ([д], [б], [ґ] + афрыката [дж])

— Глухія шчылінныя ([ф], [ш], [х] + афрыката [ц])

— Звонкія шчылінныя ([в], [ж], [г] + афрыката [дз)

— Санорныя носавыя ([н], [м])

— Санорныя шчылінныя ([ў], [й], [w] + сан. др. [р])

Будова Tengwar

Знакі для гукаў выбіраюцца не адвольна, таму Tengwar не ёсьць альфабэтам у звыклым сэньсе. Гэта хутчэй канструктар, у якім з розных кубікаў можна скласьці патрэбны знак, а пісаньне залежацьме ад гучаньня. Розныя спалучэньні telco і lúva пазначаюць розныя групы роднасных гукаў. Telcor адлюстроўваюць спосаб артыкуляцыі, а lúvar — месца артыкуляцыі.

Tengwar 1 ступені (tinco, parma, calma, quesse) лічацца выточнымі. Яны пазначаюць глухія выбухныя [т], [п], [ч], [к].

Падваеньне lúva ў выточнай tengwa паказвае на азванчэньне. Параўн. tengwar 1 і 2 ступеняў: [т]> [д], [п]> [б].

Узьняцьце telco паказвае, што выточны выбухны адчыняецца ў шчылінны. Параўн. tengwar 1 і 3 ступеняў: [т]> [ц], [п]> [ф], — а таксама tengwar 1 і 4 ступеняў, дзе дадаецца азванчэньне: [т]> [дз], [п]> [в].

5 ступень зьмяшчае санорныя носавыя [н], [м]. Паводле апісанае лёгікі, 6 ступень мела б пазначаць глухія носавыя, але такіх у беларускай мове няма. Наўзамен 6 ступень складаецца з санорных шчылінных.

Дадатковыя гукі

Зычныя

Дадатковыя зычныя (гл. рыс. 2) не падпарадкоўваюцца клясыфікацыі асноўных tengwar (хаця rómen [р] трапляе ў tincotéma) і не складаюцца з telco і lúva. Rómen ёсьць варыянтам óre; silme nuquerna — варыянтам silme; esse nuquerna — варыянтам esse. Адзін або другі варыянт выбіраецца ў залежнасьці ад таго, ці стаіць tehta над або пад tengwa.

Дзьве асноўныя і дзьве дадатковыя tengwar застаюцца невыкарыстанымі ў беларускім модзе.

Галосныя