Бесплатный фрагмент - Төңкеріс

ТӨҢКЕРІС

Трагедия

Кейіпкерлер:

Ғабдуррахман — шейх.

Асқар — имам.

Жамал — Асқардың зайыбы.

Гүлнәр — Асқардың қызы.

Берік — Асқардың ұлы.

Иван — Гүлнәрдың жігіті.

Мария — Иванның шешесі.

Лариса — Иванның қарындасы.

Халел — ҰҚК қызметкері.

Қази, оның хатшысы, сарбаздар, жендеттер, шейхтың көмекшілері және қылмыскерлер мен куәгерлер.

Қала тұрғындары, стадиондағы тұтқындар мен күзетшілер.

БІРІНШІ КӨРІНІС

Қала саябағы. Ағаштар қызыл-сары жапырақтарға бөленген, яғни күн күз. Бір орындықтың жанында, тыныштық таба алмай, Иван ерсілі-қарсылы жүріп жүр. Ол қайта-қайта ағаш арасындағы соқпаққа көз тастап қояды. Со жақтан Лариса келеді.

Иван. (қарындасына ұмтыла) Лариса, Гүлнәр қайда?

Лариса. (орындыққа отыра кетіп) Ол келмейді.

Иван. Неге?

Лариса. Неге, неге! Келмеймін деді, бітті.

Иван. Неге келмейді? Қандай себеппен?

Лариса. Қолым тимейді дейді.

Иван. Қолы тимейтіндей не істеп жатыр?

Лариса. Демалып жатыр.

Иван. Демалып?! О не деген сөз өзі?!

Лариса. Білмейсің бе?! Демалып жатыр дегені — дем алып жатқаны!

Иван. (ашулана бастап) Әй, Лариса! Қылжақты қойсаң. Жөніңді айт — Гүлнәр қайда?

Лариса. Кім қылжақатап тұр? Келмеймін деді, қолым тимейді деді, дем аламын деді. Ал саған ол…

Иван. Не деді? (пауза) Айтсаңшы енді! Не деді ол маған?

Гүлнәр. (ағаш тасасынан шыға келіп) Ол саған да демалсын деді.

Иван. Гүлнәр! (құшақтай алып сүйгісі келеді)

Гүлнәр. (жігіттің көкірегіне қолдарын тіреп сүйгізбейді) Сабыр, сабыр! (құшағынан сытылып босап орындыққа отырады, Иван да соның жанына жайғасады) Ұмытпа, біз мұнда жалғыз емеспіз.

Иван. Лариса, үйге қайт!

Лариса. Кетпеймін.

Иван. Бар дедім ғой!

Лариса. (одан алыстап отырып, басын шайқайды) Жооқ! Кетпеймін.

Иван. (орнынан тұра беріп) Әй! Мен саған не дедім!

Гүлнәр. Тиме, отыра берсін. Ол бізге бөгет болмайды.

Иван. (қарындасына біраз қарап тұрады, сосын оның қозғалмасына көзі жеткесін, орнына отырады да Гүлнәрға бұрылады) Гүлнәр, меніңше…

Гүлнәр. Ваня, жанарларыңды сондай қайғылы қылмашы. Бұлай қарайтындай еш себеп жоқ.

Иван. Неге себеп жоқ?! Меніңше… меніңше, екеуміздің болашағымыз… меніңше, біздің болашағымыз бұлыңғыр.

Гүлнәр. Неге?

Иван. Сен Асқар ағамен сөйлестің бе?

Гүлнәр. Әкеммен бе? Не жөнінде?

Иван. Екеуміз жөнінде.

Гүлнәр. (күліп жібереді, оған Лариса қосылады) Сен де қайдағыны айтады екенсің. Қалай мен әкеммен ондай сөз қозғамақпын?

Иван. Жарайды. Ал Жамал апаймен сөйлестің бе?

Гүлнәр. Мамам бәрін біледі.

Иван. Сонда ол кісі не дейді? Қарсы емес пе?

Гүлнәр. Қалай деп айтсам екен… өзің білесің, әкем де, анам да сені жақсы көреді. Алайда, бұл жәй мәселе емес.

Иван. Неге? Бұл сенің пікірің бе?

Гүлнәр. Жоқ. Бұл мамамның сөзі. Мәселе әкемнің имам болғанында.

Иван. Түк түсінсем бұйырмасын! Имам болса ше?

Гүлнәр. Тү-ү! Түсінбейтін не бар! Өзің ойлашы — имамның қызы мұсылман емес адамға тұрмысқа шықса не болғаны?!

Иван. Иә, не болғаны?! Гүлнәр, сен Асқар ағамен сөйлесуің керек еді. Мен білемін — ол қарсы болмайды. (пауза) Жоқ! Мен ол кісімен өзім сөйлесемін! Иә, мен өзім сөйлесемін. (орнынан тұрып, кетуге ыңғайланады)

Гүлнәр. (оның қолынан тартып орына отырғызады) Тоқтай тұр, Ваня. Иә, әкем қарсы болмас. Бірақ біз оның жағдайын да ойлаумыз керек.

Иван. Оның жағдайын?!

Гүлнәр. Иә. Мешіттегі жамағат не дейді? Біз соны да ойлауымыз керек. Әкем жанындағы ақсақалдарымен санаспай қоймайды. Ал сол ақсақалдар екеуміздің қосылуымызға қалай қарайды? Мамамның айтуынша, әкем мен сол ақсақалдардың арасында үлкен мәселе пайда болыпты.

Иван. Неліктен? Екеуміз бір-бірімізді ұнатқанымыздан ба?

Гүлнәр. (тағы да күледі, оған тағы Лариса қосылады) Жоқ, әрине! Олар әлі екеуміз жөнінде ештеңе білмейді. Ол проблеманы тудырған мамам. Ақсақалдар мамамның мұсылман әйелге тән киім кимейтінін айтып әкемнің бетіне басатын көрінеді. Ал мамам, мен мектепте пәренже киіп жүре алмаймын, дейді.

Иван. Иә-ә, мәселе осыншама қиындап кетеді деп ойламап едім. Және Жамал апай дұрыс айтқан екен — қалай қазіргі заманның әйелі, мұғалима пәренже киіп жүрмекші? Бұл миға сыймайтын жәйт!

Гүлнәр. Жоқ, оған пәренже ки деп тұрған ешкім жоқ. Әкем, ұзын етек көйлек киіп, хиджап жамылыңдар, дейді. Ал мамам, мен ұзын етек пен хиджапқа қарсы емеспін. Бірақ соларды әйел өз қалауымен киуге тиісті. Еріксіз, дүре астына алып киіндірген дұрыс емес, дейді. Мен де солай ойлаймын. Ал әкем… ол болса… мен оны кейде аяймын. Меніңше, ол өмір мен дінді сәйкестіре алмай жүрген сияқты. Дін өзінің қағидаларын ұстануды талап етеді, ал өмір… ол өзі басқа бағытпен кетіп бара жатқан жоқ па.

Иван. Жақсы, солай-ақ болсын. Алайда, егер сен ұзын етек көйлек киіп, хиджап жамылсаң мен қарсы болмас едім. Ақсақалдардікі де дұрыс шығар — қазіргі қыздар мен келіншектер тым жалаңаштанып жүр. Ал егер Асқар аға біздің қосылуымызға қарсы болса… біз не істемекпіз?

Гүлнәр. Білмеймін… жоқ, ол мүлдем қарсы болмауға тиісті. Бірақ… (жігітіне қарап күлімсірейді) Ваня, сен осы… ислам дінін қабылдасаң қайтер еді, ә?

Иван. (таңырқаған кейіпте Гүлнәрға бүкіл денесімен бұрылады) Ислам дінін?! Мен?!

Гүлнәр. Иә. Неге сен таңырқайсың? Мешіт жамағатының арасында бір орыс мұсылман бар екен, онда тұрған не бар?!

Иван. Жо-жоқ, мен ислам дініне еш қарсылығым жоқ. Алайда… біз христиан емеспіз бе… (қарындасына қарап қойып) біз православие дінінің өкіліміз ғой.

Гүлнәр. Сонда сен не — сондай діндар адаммын дейсің бе? Сен не — шіркеуге барып жүрмісің?

Иван. Жоқ… бірақ…

Гүлнәр. Ваня, мен саған ислам дінін қабылда деген шарт қойып тұрған жоқпын. Өзің біл. Алайда, егер сен мұсылман болсаң еш мәселе тумас еді. Әкеме да ешқандай сөз келмеуші еді. Ал маған келсек… маған бәрібір, менің күйеуім мұсылман болсын мейлі, христиан болсын мейлі. Тіпті атеист болса да! Мүмкін сен ислам дінін қабылдағасын ата-бабаларыңның дінін сатып кетемін деп ойларсың. Ал меніңше оның бәрі түкке тұрмайтын нәрсе. Қарашы өзің — қазіргі жастар түрлі секталарға өтіп жатыр. Қайдағы жоқ куәгерлер мен кришнаиттер де болып жатыр. Ал бірақ, тату-тәтті өмір сүруде. Меніңше, ең бастысы — біз бір-бірімізді шын сүйсек, бір-бірімізді сыйлап өтсек болғаны. Солай емес пе?

Иван. Иә-ә… (сәл ойланып үндемей отырып қалады)

Гүлнәр. Жә, қоялық бұл әңгімені, мен өзі сенің басыңды тым қатырып жіберген сияқтымын.

Иван. Жоқ, Гүлнәр. Қатырған жоқсың. Өйткені бұл өте маңызды мәселе. Бізге қазір бүкіл мәселелердің басын ашып алған дұрыс болады. Ал маған келсек, мен, Гүлнәр… өзің білесің ғой — мен сен үшін бәріне дайынмын. Сен үшін, сенің махаббатың үшін, біздің болашағымыз үшін. Керек болса, ислам дінін де қабылдауға дайынбын. Ол үшін не істеу керек?

Лариса. (түрегеліп қол шапалақтайды) Алақай! Менің ағам мұсылман болады! Оны енді сүндетке отырғызады! (Гүлнәр күледі) Сүндетке отырғызады!

Иван. Қап бәлем, мына қыздың ызасы өтті! (қарындасына ұмтылады, бірақ қыз орындықты айнала қашып ұстатпайды)

Лариса. Иә, иә! Сені сүндетке отырғызады. Сосын сенде мы-ына-адай сақал болады! Мы-ына-андай сапсиған сақал!

Гүлнәр. (күлкісін зорға тыйып, қарындасын орындықты айнала қуып жүрген Иванды тоқтатады) Ваня! Лариса! Қойыңдар енді. Мәселе сүндетке отырғызуда емес. Мен әкемнен сұрап білейін, ислам дінін қабылдау үшін не істеу керек екенін. Мүмкін сен өзің онымен сөйлесерсің?

Иван. (ентігін зорға басады) Иә! Иә! Дұрыс! Дұрыс, мен Асқар ағамен өзім сөйлесемін. (кетуге ыңғайланады) Ол қазір қайда екен. Мешітте ме?

Гүлнәр. Тоқта, отыр. Ол қазір қалада жоқ, жол жүріп кеткен. Ертең келеді. Сонда сөйлесесің. Тек оған, ислам дінін сіздің қызыңызға үйлену үшін қабылдаймын, деп жүрме. Онда бар шаруаны бүлдіресің.

Иван. Жо-ға! Мені мүлдем ақымақ деймісің! Мен өз ықыласыммен мұсылман боламын. Өйткені мен Асқар ағаны сыйлаймын. Сондықтан оның дінін де сыйлауға тиістімін. Ал мамам… мамам қарсы болмайды. Ол бір сөзінде, егер мен православие дінінде тумасам, мұсылман болар едім, деген.

Гүлнәр. Иә, Мария тәте қарсылық білдірмесе жақсы болар еді. Ал енді кетейік, маған университетке бару керек.

Иван. Мен сені жеткізіп тастайын. (екеуі кетеді)

Лариса. Ой, қандай қызық! Мен де ислам дінін қабылдасам қайтер екен? Маған өзі хиджап жараса ма? Алып көру керек. Осы біздің қалада хиджап сата мекен? Әлде пәренже киіп аламын ба. (пәренже киген әйелдің жүрісін келтіріп кете барады)

ЕКІНШІ КӨРІНІС

Сахнада екі адамнан бөлініп, шығыс жекпе-жек күресінің бір түрімен жаттығу жүргізіп жатқан жігіттер. Олардың үстінде біркелкі, сұр түсті униформа. Барлығы мұртсыз қаба сақалдылар. Олардың арасында жаттықтырушы жүр. Ол бір жұптан екінші жұпқа жақындап келіп, жекпе-жекті тоқтатып ескерту жасайды. Содан кейін күрес тағы да жалғасады. Жігіттер еміс-еміс айқайлап қояды. Ғабдуррахман шейх келеді. Оның үстінде белбеу-портупеялармен таңып тасталған униформа, басында ақ сәлде, аяқтарында мәсі. Шейх кірісімен жаттықтырушы жаттығуды тоқтатады да жігіттер Ғабдуррахманға жүздерін бұрып тұра қалады.

Ғабдуррахман. Ассаламу ғалайкүм, уа рахматуллаһи уа баракәтүһ!

Жігіттер. Уа ғалайкүм ассалам, уа рахматуллаһи уа баракәтүһ!

Ғабдуррахман. Мұсылмандар! Ұлы халифат орнату үшін басталатын жиһадқа дайын болыңдар. Рухтарыңды да, денелеріңді де шынықтырып, пайғамбарымыздың зульфикар семсеріндей шыңдалыңдар. Өйткені біз жақын арада исламның жасыл туын көтереміз. Біздің туымыздың астына жүздеген, мыңдаған мұсылман қосылады. Сонда біз бүкіл жамандық атаулыны, бүкіл күнәһарлар мен қылмыскерлерді, бүкіл кәпірлерді жер бетінен жойып жібереміз. Аллаһтың сарбаздары! Сол күнге дайын болыңдар! Лә иләһа иллаллаһ, Мұхаммад расулуллаһ!

Жігіттер. Лә иләһә иллалаһ, Мұхаммад расулуллаһ!

Ғабдуррахман. (оң қолының жұдырығын жоғары көтеріп көтерінкі дауыспен) Аллаһү Акбар!

Жігіттер. Аллаһү Акбар!

Бір жігіт Асқарды ертіп келеді. Имамның үстінде тон, басында бөрік — осының бәрі күннің қыс екенін айқындап тұр.

Асқар. Ассаламу ғалайкүм, мұхтарам жамағат!

Жігіттер. Уа ғалайкүм ассалам!

Ғабдуррахман. (имамды қарсы алып, екі қолын беріп сәлемдеседі) Ассаламу ғалайкүм.

Асқар. (шейхтың қолын алып) Уа ғалайкүм ассалам. Менің есімім Асқар. Мен осы қаланың мешітінің имамымын. Мені осында шақырған сіз бе?

Ғабдуррахман. (Асқардың сыртқы киімін шешісіп имамды ертіп келген жігітке береді) Иә, мен. Асеке, сізбен танысқаныма қуаныштымын. Менің есімім Ғабдуррахман. Мен біздің ұйымның шейхімін.

Асқар. (жан-жаққа көз тастайды) Қандай ұйымды айтасыз? Мына жігіттердің киімі біртүрлі ғой. Сіздер өзі қай жақтан келіп едіңіздер?

Ғабдуррахман. Асеке, жоғарлатыңыз. Асықпай әңгімелесейік. (екеуі кілем төселген жерге жайғасады, жігіттер де жаттырықтырушының белгісімен екі-үш сап құрып, мешітте отырғандай имам мен шейхтің қарсы алдына отырады) Бұл ұйым жәй ұйым емес. Бұл партия. Мына жігіттер — біздің партиямыздың негізі, жұдырығы.

Асқар. Ол қай партия?

Ғабдуррахман. «Әл-хизб» партиясы.

Асқар. Әл-хизб?! Ондай партия бар ма еді?

Ғабдуррахман. Бар. Енді бар деуге болады. Бірақ бұны бізден басқа ешкім білмейді. Міне, көрдіңіз бе, біз сізге ең маңызды құпиямызды ашып отырмыз.

Асқар. Сонда не? Партияңыз тіркеуден өтпеп пе еді?

Ғабдуррахман. (мырс етіп) Қандай тіркеуді айтып отырсыз?

Асқар. Қандай тіркеу болушы еді! Заң бойынша кез-келген партия әділет министрлігінде тіркелуге тиісті. Тіркелмеген партия заңсыз саналады.

Ғабдуррахман. Бізге тіркелу қажет емес. Ал заңды-заңсыздығына келсек… біздің мемлекетімізде қазір бәрі заңсыз. Өйткені сіздің заң деп отырғаныңыз заң емес. Аллаһтың бір-ақ заңы бар — ол шариғат заңы. Біз сол заңға жүгінеміз, сол заңды құптаймыз, сол заңмен өмір сүреміз, және сол заңды мемлекет заңы ету үшін күресеміз.

Асқар. М-м… Бірақ біздің мемлекет — зайырлы мемлекет, ал шариғат заңын қабылдау үшін бүкіл мемлекет жүйесін өзгерту керек. Ата заңымызды өзгерту керек.

Ғабдуррахман. Міне, сол мемлекет жүйесі мен ата заңды өзгерту үшін біз осы партияны ұйымдастырдық.

Асқар. Сонда қалай мемлекет жүйесін өзгертпексіздер?

Ғабдуррахман. Тәсілдер көп. Мәселен, мемлекеттік төңкеріс нәтижесінде билікті қолға алып мемлекеттік жүйені де, ата заңды да өзгертуге болады.

Асқар. Төңкеріс?! Сіз мемлекеттік төңкеріс ұйымдастырайын деп жүрсіз бе?

Ғабдуррахман. Иә, ол да мүмкін. Бірақ дәл қазір мұндай мақсат біздің күн тәртібімізде тұрған жоқ. Партия әлі жас, қатарымыз әлі аз. Мемлекет билеу үшін мыңдаған жақтастарымыз болуы керек. Ал сол жақтастарымыз шариғат заңын білуі тиіс. Осында отырған жігіттердің өзі сол заңды дұрыс білмейді. Ал менің бәріне қолым тимейді, мен ұйымдастыру жұмысынан шыға алмаймын. Сондықтан біз сізді өзіміздің қатарымызға шақырып отырмыз, осы жігіттерге ұстаз болыңыз деп. Сіздің діни біліміңіз жоғары, сіз Мәдинада дәріс алдыңыз, енді шариғатты сіз білмесеңіз кім білмек!

Асқар. Жігіттер, сіздер қауіпті жолға түсіпсіздер. Әрине, мен бізде ислами мемлекеттің құрылғанын қолдаймын. Бірақ шариғат заңын төңкеріс арқылы орнатуға қарсымын. Мемлекеттік жүйені өзгертуді заң аясында жүзеге асыру керек. Қазіргі қоғам шариғат заңымен өмір сүруге дайын емес. Және біздің мемлекетімізде басқа ұлт өкілдері, басқа дін өкілдері бар. Оларға шариғат заңымен өмір сүр деу дұрыс па?!

Ғабдуррахман. Шариғат заңын қабылдағаннан кейін сол ұлт өкілдері, басқа дін мүшелері өздерінің ата мекеніне, отанына қайтсын. Біз ешкімді еріксіз ұстамаймыз. Жалғыз олар емес — қазақтың ішінде мұсылман болғысы келмейтін кәпірлерді де ұстамаймыз. Бірақ қазір қай қазақтан сұрамасаң — мұсылманмын дейді. Ал сол мұсылман қалай өмір сүріп жатыр? Сіз өзіңіз білесіз — біздің қоғамымыз ислам дінінің қағидаларынан мүлдем алыс жерде жүр. Біздің халық айдалада адасып жүр. Әбден азып-тозып, жынойнаққа, күнәға белуарынан батып, не оңын, не солын білмейді. Қыз-келіншектеріміз көшеде тыр жалаңаш жүр деуге болады, отандастарымыз әбден жабайы түрге айналуға аз-ақ қалды. Бұл масқараны тоқтату керек. Мен, шариғат заңын қабылдап, қатал болса да әділ жазалардың күшімен тоқтатқаннан басқа жол көріп тұрған жоқпын.

Асқар. Иә, сіздің айтып отырғаныңыз орынды болар. Алайда, қандай заңмен өмір сүруді халық өзі шешуі тиіс. Күштеуге, зорлауға болмайды!

Ғабдуррахман. Неге?! Қай заң болмасын — ол күштің, зорлықтың құжаты. Қай заң болмасын қоғамның бір тобының, немесе бір таптың, басқа топтарына, немесе басқа таптарына көрсетіп отырған үстемдігі. Ал шариғатты алсақ, ол адам заңы емес, ол Аллаһтың заңы. Аллаһтың үстемдігі, Аллаһтың зорлығы!

Асқар. Жоқ! Алла тағала зорлыққа қарсы. Мұхаммед пайғамбар да, оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын, шариғат заңын орнатудың алдында сахабаларының ислам дінін жүректерімен, сана-сезімдерімен қабылдауын қамтамасыз етті.

Ғабдуррахман. (ашулана бастап) Имам! Біздің әңгімеміз айтысқа айналып кеткенге ұқсайды! Сіз біздің жігіттерге шариғат заңы жөнінде дәріс беруге келісесіз бе, әлде басқа ұстаз іздеуге тура келе ме? Сіз соны айтыңыз.

Асқар. (біраз уақыт ойланып отырып, ақыры басын көтеріп) Мен ешқашан шариғат жөнінде дәріс беруден бас тартқан емеспін. Сіздердің біздің жамағаттан жіктеліп, оңаша дәріс алғандарыңыз дұрыс…

Ғабдуррахман. (сөзін бөліп жіберіп) Жоқ! Сіз айтыңыз — бізге, осында отырған жігіттерге шариғат заңы жөнінде дәріс бересіз бе, жоқ па? Осы сұраққа жауап беріңіз!

Асқар. Жақсы, мен сіздерге дәріс берейін.

Ғабдуррахман. Бәрекелді! Шынын айтайын — мен сіз жөнінде тек өте жақсы лебіз естіп жүрмін. Қай мұсылманнан сұрамасаң, сізді адал адам, нағыз мұсылман деп сипаттайды. Қазіргі заманда кейбір имамдар Аллаһтың заңын ұмытып, ақшаның соңына түсіп кеткені сізге мәлім болар. Ал сіз өз жұмысыңызға адал көрінесіз. Сондықтан біз сізді өзіміздің қатарымызда көргіміз келеді. Және бізді жатырқамаңыз — сіз бен біздің мақсатымыз бір.

Асқар. Мақсат бір болғанмен, жолымыз бір емес. Мен сіздерге дәріс беруге келісім бергенде, бет алған жолдарыңыздан қайтарып, Алланың дұрыс, тура жолына түсіремін деген ниетпен келісім бердім. Иншалла, осы ниетім жүзеге асып сіздер әлі қателіктеріңізді түсінесіздер.

Ғабдуррахман. Асеке! Кімнің қателесіп, кімнің тура жолда екенін бір Аллаһ қана біледі. Солай емес пе?

Асқар. Әрине, солай. Сондықтан біз әрдайым Алладан бізді тура жолға салғанын тілеп дұға жасауымыз керек.

Алақандарын жайып дұға жасайды.

Асқар. Уа, жаратушы ием! Біздің қателіктеріміз бен күнәмізді кешіре гөр. Бізді өзің нұсқаған тура жолға бастай гөр. Мемлекетімізге тыныштық, бейбіт өмір нәсіб ете гөр. Аллаһу акбар!

Ғабдуррахман. Аллаһу акбар!

Жігіттер. Аллаһу акбар!

ҮШІНШІ КӨРІНІС

Асқардың пәтерінің бөлмесі. Балкон есігі ашық. Теледидар істеп тұр, онда Чайковскийдің «Аққулар айдыны» балеті жүріп жатыр. Жамал диванда отыр, бірдеңе тоқып отырып анда-санда теледидарға көз тастап қояды. Асқар келеді.

Жамал. (ісін қоя салып, пульт арқылы теледидардың дыбысын бәсеңдетеді, музыка мүлдем өшпей, ерлі-зайыптылардың диалогының фоны болып тұрады) Шәй ішесің бе? (Асқар үндемейді) Асқар, сенің түріңе не болған? Өзің ауырып жүргеннен саумысың? Қабағыңды қар басып кеткендей ғой.

Асқар. (Жамалдың жанына отыра кетіп ауыр күрсінеді) Е-еһ… Бір мәселе мазалап тұрғаны.

Жамал. Ол нендей мәселе? (орнынан тұрып, электр шәйнекті іске қосады да бөлменің ортасында тұрған үстелге дастархан жайып, шайға әзірлеп жүріп сөйлеседі)

Асқар. Жамал, егер мен бір заңсыз партияның мүшесі болдым десем не дер едің?

Жамал. (қолындағы ыдысты еденге түсіріп алады) Астафиралла! Қайдағыны қалай айтасың!

Асқар. Жоқ, мен ол партияның қатарына әлі өткен жоқпын. Мен ойланып жүрмін.

Жамал. Ондай партия бізде бар ма еді?!

Асқар. Бар екен. Әл-хизб деген партия. Соның басшысы мені партияның мүшелігіне өтуге үгіттеп жүр.

Жамал. Сен не дедің?

Асқар. Не деуші едім? Ойланайын дедім, сенімен ақылдасайын дедім.

Жамал. Ал ол не дейді?

Асқар. Ойланыңыз, ақылдасыңыз, деді. Тек қана біздің құпиямыз ашылып қалмасын, дейді.

Жамал. Мен өсекшіл келіншек емеспін, көрген-естігенімді елге жаятын. Ал сонда, құпия дегенде нендей құпиясы бар сол партияның? Өкіметке қарсы ма?

Асқар. Иә… солай деуге болады.

Жамал. Алла сақтай гөр! Сонда сен… сен өкіметке қарсы шықпақсың ба?

Асқар. Ж-жоқ. Жаңағы айтып отырған партияның мақсаты — біздің елде шариғат заңын орнатып, ислами мемлекетін құру. Сол партияның мүшелері мақсаттарына мемлекеттік төңкеріс нәтижесінде жетпекші. Ал мен оған қарсымын. Мен басқа жолдарды, басқа тәсілдерді көрсетіп отырмын.

Жамал. (орындыққа отыра кетіп, қолындағы ыдысын үстелге қоя салады) Басқа жолдарды?! Бұл сөзіңді қалай түсінуге болады? Сен сонда бізде шариғат заңын орнатпақпысың?

Асқар. Әрине! Мен имам бола тұра, мұсылман бола тұра, сол заңды қолдамағанда кім қолдауға тиісті? Шариғат заңы — ең әділ заң. Ол Алла тағаланың заңы. Мен тек сол заңды зорлықсыз, қантөгіссіз қабылдауды ұсынып отырмын. Ал «Әл-хизб» басшылары…

Жамал. (орнынан тұрып кетіп, жүре сөйлейді) Ал меніңше, шариғат заңын қазіргі заманда қолдануға болмайды. Өзің ойлашы, қалай жиырма бірінші ғасырдың қоғамына орта ғасырлық заңды ұсынбақсың?! Қазіргі қоғам — дамыған, демократиялық қоғам.

Асқар. Жақсы. Ал біздің заң демократияға сай келіп тұр ма?

Жамал. Әлбетте! Біздің заң — ең гуманды заң. Әлде демократияға шариғат заңы сәйкес келе ме? Қателеспесем, шариғат бойынша қылмыскерлерге дүре соғу, таспен ұрып өлтіру жазалары қолданылады. Ұрылардың қолын шауып тастау деген сияқты.

Ашық тұрған балкон есігі арқылы бір гүріл естіледі; ол бірте-бірте күшейе түседі, бірақ сөзталасқа кірісіп кеткен жұбайлар оны әлі аңғара қойған жоқ. Балет музыкасы мен түсініксіз гүріл бір-бірімен тайталасып қатар шығып тұрады.

Асқар. Жамал, мен бүгіннен бастап шариғат заңын еңгізу керек деп тұрған жоқпын. Жоқ, ең әуелі адамдарды діни тәрбиеден өткізу керек. Мемлекет азаматтары, мұсылмандар, адамдардың сотынан, жазасынан қорықпай, Алланың сотынан, жазасынан қорқуға тиісті. Адам сотын алдап кетуге болар, адам ойлап шығарған заңды айналып кете аларсың, ал Алланы алдай алмайсың, оны айналып кете алмайсың, әйтеуір бір алдына барасың. Осыны адамдар түсінген күні, осыған сенген күні қылмыс та тыйылушы еді. Сондықтан біз халыққа діни тәрбие беруіміз керек. Мен осының бәрін «Әл-хизб» партиясының мүшелеріне түсіндіріп жүрмін. Оларды алғашқы ойларынан, шариғат заңын төңкеріс арқылы орнатамыз деген ниеттерінен бас тартуға шақырудамын. Меніңше, олардың көбісі ойлана бастады, күннен-күнге менің пікірімді қолдаушылар саны артып келеді.

Жамал. Е, онда несіне мазасызданасың?

Асқар. (ол үстелдің жанында тұрған орындыққа отырып, терезе жаққа қарайды, түсініксіз гүріл оның санасына жете бастаған сияқты) Кеше партия ұйымының кеңітілген жиналысы өтті. Сол жиналыста мен полковник Смағұлды көрдім. Полковник — әскери гарнизонның қолбасшысы, генерал Жақыптың орынбасары. Алдыңғы күні генерал демалыс үйіне емделуге аттанып, орнына полковник Смағұлды тағайындап кеткен. Енді біліп отырмын, полковник Смағұл партияның басқару алқасының мүшесі екен. Тіпті, Ғабдуррахманнан кейін екінші адам екен.

Жамал. Ғабдуррахманың кім өзі?

Асқар. Ол шейх, партияның басшысы. Полковник Смағұлдың тіркеуден өтпеген партияның басшылығында жүргені мені жаман састырды. Ол біздің заңымыз бойынша қылмыскер болып табылады. Міне, қандай мәселе менің басымды қатырып тұрғаны.

Жамал. (ол да орындыққа отырып шай құя бастаған) Асқар, мына айтып отырғаныңның бәрі мені де мазасыздандырып жіберді. (ашық тұрған балкон есігінен түсініксіз гүріл анық естіле бастаған) Меніңше, біздің қалаға бір қауіп төніп тұрған сияқты. (теледидарды нұсқап) Мына балет бүгін міне үшінші рет көрсетілуде. Және қалалық каналдан басқа бір де бір канал жұмыс істемей тұр. Біздің енді жайбырақат отыруымыз дұрыс болмайды. Сен бұл жағдайды қауіпсіздік комитетіне хабарлауға тиістісің. Онда өзің барасың ба, әлде телефон шаламыз ба? КНБ-ның телефон нөмірі қандай еді? (Асқар үнсіз басын шайқайды) Нөл-тоғыздан білуге болатын шығар. (телефонды өзінің жанына қарай жақындатып тұтқасын көтереді)

Асқар. (тұтқаны әйелінің қолынан алып орнына қояды) Жоқ Жамал, мен ондай сатқындыққа бара алмаймын. Ғабдуррахман да, «Әл-хизб» партиясының мүшелері де, мені адам деп, мұсылман деп өздерінің құпиясын маған сеніп тапсырды. Қалай мен енді сол сенімді аяқ асты қылып оларды сатып жіберемін! Жоқ, менде тек бір ғана жол қалды — үгіт-насихат арқылы оларды бет алған бағытынан…

Сырттан танк моторының ышқынған гүрілі, шынжыр табандарының шақұр-шұқыр еткен дыбысы естіледі. Асқар терезе жаққа қарап үндемей қалады. Жамал не болып жатқанын білейін деп тұрып, балконға қарай ұмтыла берегенде, сыртта жарылыс болады да, балконның сыртқы есігі сарт етіп жабылады, әйнектері күл-талқан болып ұшып түседі. Жамал шыңғырып кері қарай шегініп кетеді. Асқар оны бассалып кейін тартып, сосын екеуі диванға құлай кетеді. Асқар зайыбын денесімен қорғап астына басады. Көшеден біреулердің бұйрық беріп айғайлаған ащы даустары, біреудің шыңғырғаны естіледі. Автомат пен пулемет гүрсілдейді. Біраз уақыттан кейін атыс басылып танктың шынжыр табанының шықырлаған дыбысы басқа жаққа ауып, басқа бір жерде тағы бір шайқас басталғаны белгілі болады.

Жамал. (басын көтере беріп) Бұл не?! Не шайқас бұл?

Асқар. Білмеймін.

Жамал. (теледидарға көзі түсіп кетіп) Асқар, теледидардың дыбысын қосшы.

Асқар пультты алып теледидарға дыбыс қосады. Телеканалдың жаңалықтар студиясында Ғадуррахман сөйлеп отыр. Оның үстінде «Әл-хизб» жасақтарының униформасы, белбеуінде тапаншаның сауыты бар.

Ғабдуррахман. Қала тұрғындары! Мен Ғабдуррахман шейхпын. «Әл-хизб» партиясының басшысымын. Біз жаңа ғана қаланың билігін қолға алдық. Осы сағаттан бастап қалада төтенше жағдай жарияланып, коменданттық сағат енгізілді. Кешкі сағат тоғыздан таңғы жетіге дейін көшеде жүруге тыйым салынады. Осы уақыт аралығында көшеде тек арнайы рұқсат қағазбен ғана жүруге болады. Кімде-кім рұқсатсыз көшеге шықса, біздің әскери патруль ескертусіз абақтыға қамайды, ал қарсылық білдіргендер сол жерде атып тасталады.

Осы сағаттан бастап қалада ислами автономия жарияланды. Автономия болашақта ислами мемлекеттің, одан әрі — ұлы халифаттың іргетасын қалайды. Бұрынғы заңдар осы күннен бастап өз күшін жоғалтты, біз енді шариғат заңымен өмір сүреміз. Сондықтан, кімде-кім өзін мұсылман деп санамаса, мәселен орыс және орыс тілдес ұлттардың өкілдері, исламнан басқа дін өкілдері, мәселен христиандар, біздің ислами автономиямыздан, яғни біздің қаламыздан алыстатылады. Ол үшін осы аталған топтарға жататын тұрғындар өздерінің зергерлік бұйымдарын, ақша мен құжаттарын алып орталық стадионда жиналуы тиіс. Олар арнайы көлікпен облыс орталығына жеткізіледі.

Қала тұрғындары! Біз ешкімді қаладан қуып тұрған жоқпыз! Егер кімде-кім ислам дінін қабылдап біздің автономиямыздың мүшесі болғысы келсе — мархабат! Ондай адамды, қандай ұлт өкілі болмасын, біз құшағымызды жайып қатарымызға қабылдаймыз. Ал қалада қалып мұсылман боламын деген адам бүгіннен бастап шариғат заңымен өмір сүретін болады. Яғни, бес мезгіл намаз оқитын болады, әурет жерлерін жабатын киім киетін болады. Мұсылманша киінуге бір күн мерзім беріледі, содан кейін кімде-кім әуретін жаппай көшеге шықса, шариғат сотының үкімі бойынша жазаланады. Осы күннен бастап мешітте, намазханаларда, және мектептердің негізінде ұйымдастырылған медреселерде намаз үйрену курстары ашылады. Намаз оқу біле ме, білмей ме — қаланың әр тұрғыны азан шақырылысымен мешітке намазға баруы шарт. Намазға бармаған ер адамдар үйлерінен күштеп шығарылады.

Бұл қысқа хабарландыру. Толық үндеу әр үйдің кіреберісіне, көшедегі хабарландыру тумбаларына, қалада шығатын газеттердің беттерінде жарияланады. Ал, әзірше хош сау болыңыздар! Аллаһү Акбар!

Теледидардың экранында ислам дініне сәйкес сурет пайда болады да Құран оқыла бастайды.

Жамал. (пультпен теледидарды сөндіреді де Асқарға бұрылады) Бұл не?! Мұны қалай түсінуге болады?!

Асқар. (теледидардан көзін айырмай басын шайқайды) Ә-әй, Ғабдуррахман, Ғабдуррахман! Бүкіл шаруаны бүлдірдің ғой!

Жамал. Енді не істемекпіз?

Асқар. (есікке бетейді) Ғабдуррахманға барамын. Бұл бүлікті тоқтату керек.

Жамал. Асқар!

Асқар. Не?

Жамал. Барма. Ол сені тыңдамайды… ол енді ешкімді тыңдамайды. Ол тым қатты кетті… көрмейсің бе не болып жатқанын! Одан да отыр, ақылдасайық. Біз не істейміз, соны анықтап алайық.

Асқар. Сен нені айтып отырсың? Маған Ғабдуррахманға барып бүлікті тоқтату керек.

Жамал. Сен оған енді ештеңе істей алмайсың. Сен әлі түсінбедің бе — ол сені алдап соқты. Менің ойымша, бізге кету керек. Бүгін кету керек — ертең кеш қаламыз.

Асқар. Кету керек?! Қайда?

Жамал. Білмеймін. Ең әуелі, жолдарды жауып тастамай тұрғанда, қаладан шығып кету керек. Ал сосын табармыз қайда баруды… мәселен, біздің ауылға барайық. Бір-екі апта әкейдің үйінде бола тұрармыз, мүмкін, оған дейін бұл бүлік те басылар. Өкімет, президент қарап отырмас.

Асқар. Жоқ, Жамал, болмайды. Дәл қазір мен кете алмаймын. Қалай халықты, жамағатты тастап қашып кетпекпін! Мен олардың имамы емеспін бе! Және қашатындай бізге қауіп төніп тұрған жоқ. Дәл біздің отбасымызға қауіп төніп тұрған жоқ.

Жамал. Оны қайдан білесің?! Мына бүлікшілерден не хайыр күтуге болады? Ертең мені, не қызыңды пәренже кимедің деп дүреге жықса не істейсің?!

Асқар. Енді киініңдер адам сияқты! Ешкім пәренже ки деп тұрған жоқ, хиджап, кимешек, ұзын етек көйлек киіңдер! Неше жыл мен саған қақсап келемін — сенің мына киім кисіңмен менің көзімді шұқып бітті ғой ақсақалдар! Ана қыз да киінсін, бұл киім мәселесі жөнінде мен Ғабдуррахманды жүз пайыз қолдаймын. Өздеріңді мұсылманмын деп санасаңдар, мұсылманға тән киім киіңдер, намазға жығылыңдар — Ғабдуррахманның бұл талаптары орынды. Бұл оның да талабы емес — бұл Алланың талаптары. Менің шейхпен келісе алмайтыным — басқа ұлттар мен басқа дін ұстанушыларға қаладан кетесіңдер, дегені. Және біртұтас мемлекетімізді бөлшектеп автономия құрамын дегені. Президент ешқашан оған келісім бермейді.

Телефон шыр етеді. Асқар тұтқаны көтереді.

Асқар. Алло, бұл кім?

Ғабдуррахман. (оның дауысы динамик арқылы естіліп тұрады) Ассаламу ғалайкүм! Мен ғой, Ғабдуррахман. Асеке, сіз тезірек әкімшілікке келіңіз, менің жұмыс орыным бұрынғы әкімнің кабинетінде. Шариғат сотын ұйымдастыру керек. Сол мәселе жөнінде ақылдасайық.

Асқар. Ғабдуррахман! Бұл не?! Біз бұлай келіспеген едік. (Жамал күйеуінің жанына келіп телефонға құлағын тосады)

Ғабдуррахман. Асеке, екеуміздің арамызда ешқандай келісім болған жоқ.

Асқар. Сіз мені алдап соқтыңыз! Партияның минимум жоспарында төңкеріс жөнінде, автономия жөнінде бірде-бір сөз жоқ еді ғой. Кеше ғана өткен жиналыста бұл сұрақ күн тәртібінде…

Ғабдуррахман. (сөзін бөліп жіберіп қатал үнмен) Имам! Сіз әлі біздің партиямыздың мүшесі емессіз. Менен жауап талап ететін құқығыңыз жоқ. Төңкеріс — партияның ішкі ісі.

Асқар. Қателесесіз, шейх! Бұл сұмдық, бұл авантюра — біздің қаламыздың тұрғындарына, бүкіл республикамыздың халқына тікелей қатысы бар. Мен сізді дәл осындай авантюризмге баратын ақымақ деп санамап едім.

Ғабдуррахман. Бұл ақымақтық емес. Авантюризм де емес. Бұл…

Асқар. Енді не?! Президент сіздің мына заңсыз әрекеттеріңізге жайбырақат қарап отырады дейсіз бе?! Менде ақпарат жоқ, сонда да — мүмкін дәл қазір біздің қалаға қарай әскери бөлімшелер аттанып жатқан болар. Қара да тұрыңыз — бүгін-ертең біздің қала қоршауға алынады. Содан кейін сіздің алдыңызға президенттің ультиматумы тарс етіп түспесе маған келіңіз.

Ғабдуррахман. (қарқылдап күледі) Тоқтай тұрыңыз, Асеке! Мені ақымақтар санатына қосуға асықпаңыз. Президент маған емес, мен өзім оның алдына ультиматумды тарс еткіземін!

Асқар ашуланып телефон тұтқасын тастай береді.

Асқар. (Жамалға бұрылып) Мен кеттім. Өнымен көзбе-көз сөйлесу керек.

Жамал. Асқар! Меніңше бұл есуаспен сөйлесу бекер. Естіген жоқсың ба — президентке ультиматум қоямын дейді.

Асқар. Иә, оның есі дұрыс емес. Сонда да оны бірдеңе қылып тоқтату керек.

Жамал. Асқар, сен оны енді тоқтата алмайсың. Мүмкін, кеше ондай мүмкіндік болған да шығар. Ал бүгін тым кеш қалдың. Енді сен өзіміздің қамымызды ойла. Машинаңда бензин бар ма? Не ғып тұрсың? Бар, Берікті мектептен алып кел, Гүлнәрға телефон соғамын.

Асқар. Жамал! Жамал, тыңдашы, мен қаладан кетпеймін! Мен кете алмаймын. Дәл қазір, біздің қалаға қауіп төніп тұрғанда, кете алмаймын. Өзің ойлашы, қалай мен, имам, бәрін тастап, бас сауғалап қашып кетпекпін?! Жоқ, мен олай істей алмаймын. Сен де кетпейсің, ешкім ешқайда кетпейді. Мен қазір Берікті әкеліп тастаймын. Сосын қыз бен ұлға ие болып үйде отыра тұр. Меніңше, ұзақ отырмассыңдар. Бұл бүлік көпке созыла қоймас. (шығып кетеді)

Жамал. Әй, қайдам. Жүрегім бір жамандықты, бір сұмдықты сезіп тұрған сияқты. Кетпей, қалып қойғанымыз үшін әлі өкінеміз бе, Алла біледі. Әлгі қыз қайда жүр? (қызына қоңырау шалады) Гүлнәр! Сен қайдасың? Қалай алаңдамайын, қалай алаңдамайын?! Көрмейсің бе не болып жатқанын! Әй! Әңгімені доғар! Үйге қайт! Кетеміз. Көшеде байқап жүр, абайла.

Ол сыпырғыш пен қалақ алып келіп әйнек сынықтарын сыпырып жинайды да балконның ішкі есігін жабады. Берік пен Мария келеді. Беріктің басы бинтпен таңулы.

Берік. (шешесінің жанына жүгіріп келеді, Жамал оны құшақтай алады) Мама! Біз не көрдік — білесің бе?

Жамал. (баласының таңулы басын қолымен ұстап зерттей қарайды) Не болды, Берік? Қатты жарақаттандың ба?

Берік. (шешесінің қолын басынан алып тастайды) Ә! Ештеңе емес! Танк гүрілдеп біздің мектептің жанына келгенде біз терезеден қарап тұрғанбыз, сосын зеңбірегінен гүрс еткізіп атқанда әйнектердің быт-шыты шығып ұшты да кетті. Сонда бір шынының сынығы маңдайыма тиіп кетті.

Мария. (Жамалға жақындап келіп Беріктің иығына қолын қояды) Жарасы терең емес, сәл ғана сызып өтті. Құдай сақтады.

Берік. Иә, жәй тек сызып өтті. Ештеңе емес. Мен басымды таңбайын деп едім, Мария Петровна болмады. (Марияға қарайды)

Жамал. Жарайды, ештеңе етпес. Берік, сен бар, жинал. Біз жол жүреміз. Джинсың мен бір-екі көйлек ал, тіс щеткаң мен пастаңды рюкзағыңа сал. (баласын бөлмесіне қарай итеріп жібереді де Марияға бұрылады) Маша, кел, отыр, шай ішіп алайық. Мына оқиғалар ауыз кептірді (екеуі шайға отырысымен қонағына шай құйып берісімен) Мә, печеньеден ал.

Мария. (шайдан бір-екі ұрттап) Рахмет, тамақтан ас өтпейді. Не істерімді білмей отырмын. Ал сендер не — кететін болдыңдар ма?

Жамал. Мен кеткім келеді, бірақ Асқар көнбей тұр. Ол кете алмаймын дейді, жамағатымды тастап қайда барамын дейді. Мүмкін оған қарамай, балаларды алып тайып отырам ба. Ал сендерге кету керек.

Мария. Иә, мен де соны ойлап отырмын. Бірақ, Ваня… ол… сен ештеңе білмейсің бе?

Жамал. Не жөнінде?

Мария. Ол әлгі шейхтің партиясына кіріп кетіпті. Мына аласапыран басталысымен оған қоңырау шалып, қаладан кетейік, деп едім, ол мен ешқайда кетпеймін, мен партия мүшесімін, біз ислами автономия құрып шариғат заңын орнатамыз, демесін бе. Сол жерде құлай жаздадым! Біз ешқайда кетпейміз, бізге ешқандай қауіп төніп тұрған жоқ, дейді. Енді міне — не істерімді білмей отырмын.

Жамал. Әй қайдам, дәл осы сөзді жаңа Асқар да айтып еді. Ал мен бір сұмдық боларын сезіп тұрмын. Менің саған беретін кеңесім — мүмкіндік барында қаладан шығып кет. Ертең әлгі шейх ислам дінін қабылда десе не істейсің? Ларисаны ал да кет. Ал Ваня — ол енді бала емес, өзінің ақылымен өмір сүргені дұрыс болар. Тек қана бұлар өз ақылымен жүргенге ұқсамайды. Әлгі шейх Ғабдуррахманның ықпалына түсіп кеткен. Әне, Асқарды да алдап соқты. Асқар оның төңкеріс дайындап жүргенін біліпті. Иә, Ваня да оны білді. Бірақ жап-жас жігіттен не сұрайсың?! Және де ол Асқардың соңынан еріп жүр. Ол өзі ислам дінін Асқар үшін қабылдаған жоқ па.

Мария. Жоқ, ол ислам дінін Гүлнәр үшін қабылдаған. Және Асқар сол партияның мүшесі болмаған көрінеді.

Жамал. Иә, Асқар партия қатарына кірген жоқ. Бірақ ол жиналыстарына қатысып жүріпті. Ал шейх Асқардың мұсылмандар арасындағы беделін пайдаланып, жастарды, гарнизонның офицерлерін өзінің ықпалына түсіріп алғанға ұқсайды. Олардың бәрі Асқар мен Ғабдуррахманның ісі бір деп жүрген ғой.

Мария. Сонда олардың ісі бір емес пе?

Жамал. Иә, Асқардың айтуынша, екеуінің жоспары бір. Алайда, Асқар сол жоспарды төңкеріс арқылы жүзеге асыруға қарсы болыпты.

Мария. Енді Асқар не істемекші?

Жамал. Не істесін?! Ол енді ештеңе істей алмайды! Шейх енді оған құлақ та аспайды, ол өзінің дегеніне жетті. Жоқ, кету керек! Жол ашықта кетіп үлгеру керек. Асқар жамағатын тастай алмаймын дейді. Мүмкін соған қарамай, балаларды алып тайып отырсам қайтеді, ә?

Мария. Білмеймін. Әрине, балалардың жағдайын ойлау керек. Бірақ, сендерге қауіп төніп тұрған жоқ тәрізді.

Жамал. Әй, қайдам! Кімге қандай қауіп төніп тұрғанын кім біледі?!

Гүлнәр мен Иван келеді. Иванның үстінде «Әл-хизб» жасақтарының униформасы. Белбеуінде тапаншаның сауыты бар.

Гүлнәр. Сәлеметсіз бе, Мария тәте.

Мария. Сәлеметсің бе, Гүлнәр.

Иван. Сәлеметсіз бе, Жамал тәте.

Жамал. (жігітке тесірейіп қарап тұрып) Сәлеметпіз… Ваня. Сені тану қиын, үстіңе не киіп алғансың?

Гүлнәр. (жігітінің абыржыңқырап тұрғанын сезіп алға шығады) Қалада не болғанынан хабардарсыздар ма?

Жамал. (қатал үнмен) Сен қайда жүрсің?!

Гүлнәр. Біз орталықта болдық. Онда…

Жамал. (сөзін бөліп жіберіп) Онда соғыс болды! Сен өзіңе қандай қауіп төніп тұрғанын білдің бе?!

Гүлнәр. Мен Ваняның жанында болдым.

Иван. Жамал тәте, сіз ол үшін алаңдамаңыз. Бізге ешқандай қауіп төнген жоқ. Біз…

Жамал. Сен не — путчист болып кеткенбісің?!

Иван. Жоқ, біз путчист емеспіз.

Жамал. Сонда кімсіңдер? Сендер емес пе заңды өкімет орындарын құлатқан!

Иван. Жамал тәте, олай демеңіз. Бізде болған өкімет заңды емес еді. Ал біз енді нағыз заңды өкімет құрамыз.

Мария. (Жамалға) Бұларға енді бірдеңе деудің өзі бекер! Бұлар шейхтің ауыздарына салып берген сөздерін қайталаумен әлек.

Иван. Олай емес, мама! Мен өз еркіммен Әл-хизб партиясының мүшесі болдым, өз еркіммен біздің заңсыз билікті құлатуға шешім қабылдадым. Хазіреті шейхтің басшылығымен біз қоғамды Алланың тура жолына жетелейміз. Біз…

Жамал. Тозаққа жетелейді сенің хазіреті шейхың! Отқа түсіреді!

Гүлнәр. Мама! Не болды сонша Ваняға шүйіліп!

Жамал. Енді не істе дейсің? Өлтір, өрте, қыр, жой, дейін бе?!

Гүлнәр. Кім қырып-жойып жатыр?!

Жамал. Қырып-жоймағанда не қалды?! (терезе жақты нұсқап) Әне, қара өзің, полиция бөлімшесінің не болғанын. Сонда біреу тірі қалды деймісің? Танктің зеңбірегімен талқандалған үйде кім тірі қалушы еді!

Гүлнәр терезеге беттей бергенде далада тағы жарылыс болып, енді балконның ішкі есігі тарс ете ашылып, әйнектері күл-талқаны шығып шашылады. Қыз шыңғырып жіберіп кері шегініп кетеді. Иван оны құшақтай алып денесімен қорғалайды. Жамал мен Мария бұғып қалады.

Берік. (жүгіріп келіп терезе арқылы көшеге қарайды) О! Қараңдар, Абылайханның күл-паршасы шығыпты.

Жамал. Берік! (баланың жанына жетіп барып оны кері тартып алады) Өле алмай жүрмісің, сорлы бала?!

Берік. Қорықпа, бітті, енді ештеңе болмайды.

Жамал. (баласын өзіне қысып көшеге көз тастайды) Иә! Енді Абылайханның ескерткіші кімге бөгет болды екен?

Мария. Басталды! Енді қаладағы бүкіл ескерткіштер құлатылады. Бюсттер мен барельефтер талқандалады. Мекемелер мен мұражайдағы суреттер өртеледі.

Жамал. Е-е! Бұл есуастар тек қана ескерткіш пен суреттерді құртумен шектелсе жарар еді. Сурет пен мүсіндерден кейін адамдардың өздерін құрта бастамаса. (Иванға қарайды)

Иван. (Гүлнәрды қолынан тартып есікке қарай беттейді) Ал, біз кеттік.

Жамал. Бар, бар! Қыр, жой, жар, құлат! Өлтір! Тек қана Гүлнәрда жұмысың болмасын. Ол енді саған жоқ.

Гүлнәр. (Иванмен кетуге ыңғайланып) Мен қазір келемін.

Жамал. (қызының жанына барып оның қолын жігіттің қолынан жұлып алып) Жоқ, сен ешқайда бармайсың! (басқа бөлменің есігіне қарай итермелеп) Бар, жинал, кетеміз.

Гүлнәр. Кетеміз?! Қайда?

Жамал. Әзірше білмеймін, әйтеуір осы қаладан шығып кетсек болғаны.

Гүлнәр. Папам да кете ме?

Жамал. Кетпегенде не?! Оны осында, мына есуастардың арасына қалдырып кетпекпісің?

Гүлнәр. Білмеймін. Папам имам емес пе.

Жамал. Имам болса не?!

Иван. Жоқ, Асқар аға ешқайда кетпеуге тиісті.

Жамал. Иван! Отбасымыздың мәселесін өзімізге шешуге рұқсат беретін шығарсың?!

Иван. Ә, иә… кешіріңіз. Ал, мен кеттім… (кетіп бара жатып есік алдында бөгеледі, Гүлнәр да келесі бөлменің есігінің алдында тоқтап, екеуі бір мезгіл бір-біріне үнсіз қарап тұрады да шығып кетеді)

Мария. (ұлын көзімен шығарып салып Жамалға бұрылады) Иә, бұларды тез арада тоқтатпаса, бүлдіреді талай істі!

Жамал. Тоқтататын шығар. Президент бұл бүлікке жай қарап отырады деймісің. Тиісті шара қолданар.

Мария. Иә, өкімет қарап отырмайды. Жарайды, мен кеттім. Әлгі Лариса қайда жүр екен? Соны аламын да кетемін. Облыстағы ағама барып уақытша паналармыз. Ал Ваня қалса — қалсын. Ол енді бала емес.

Жамал. (құрбысын шығарып салып) Аман-сау кездескенше, Маша. Жолдарың болсын.

Мария. Сау бол. Сендерге де оң сапар тілеймін. Мүмкін, жақын арада қайтып келіп кездесерміз.

Жамал. Мүмкін… (Марияның соңынан есік жабылысымен) мүмкін, біз ешқашан бір-бірімізді көрмеспіз. Алла біледі, енді не болатынын.

ТӨРТІНШІ КӨРІНІС

Сахнаның арғы қабырғасында мешіт суреттелген декораия. Декорацияның бергі жағында мұсылманша киінген жігіттер мен қыз-келіншектер, ағайлар мен жеңгейлер, ақсақалдар мен әжейлер тұр. Сахнаның ортасында адамға дүре соққанда кісендеп қоятын баған. Жұмысшылар ағаштың діңін әкеліп қояды. Тағы бір жұмысшы қасапшының балтасын әкеліп діңге қадайды. Дің мен балтаны көрген жұрт шуласып кетеді. (немесе осының бәрі сахна көлемінде жоқ, тек қана адамдардың сөздерінен анықтауға болады)

Бірінші адам. Бағанды не үшін орнатқан?

Екінші адам. Қылмыскерлерді дүре соғарда кісендеп байлап қояды.

Бірінші адам. Ал балта мен дің не үшін керек?

Екінші адам. Қылмыскерлердің басын алу үшін!

Бірінші адам. Кет әрі!

Екінші адам. Иә! Бұлар сені әке-көке демейді. Қылмысты болдың ба, күнәға баттың ба — қолма қол басыңды алады.

Үшінші адам. Әй! Түк білмесең жұртты бекер дүрліктірмей жәй тұр. Балта мен дің ұрылардың қолын шабуға керек.

Бірінші дауыс. Бәсе! Басын алады дегені…

Сахнаның бір жағына «Әл-хизб» партиясының қарулы жасақтары келіп сап құрады. Олардың белбеулерінде тапаншаның сауыты, қолдарында резеңке шоқпар. Сахнаның бергі бетінде, көрермендерге қырын беріңкіреп үстел тұр, оның бір жағында үш орындық тұр. Қази келіп ортаңғы орындыққа жайғасады. Оның соңынан, қолында қалың дәптері бар хатшы келеді де қазидың сол қолындағы орындыққа отырып, дәптерін ашып, қаламын алып бірдеңе жаза бастайды. Олардың соңынан, жендеттер мен көмекшілерін ертіп Ғабдуррахман келеді. Шейх униформа киген, басында сәлде, қолында қамшы, аяғында етік.

Ғабдуррахман. (оң қолын қамшысымен бірге кеудесіне басып) Ассаламу ғаләйкүм!

Топтан бір-екі дауыс. Уа ғаләйкүм ассалам!

Ғабдуррахман. Мұсылмандар! Бүгінгі күн тарихқа кіретін күн. Өйткені қазір, қазақ жерінде бірінші рет, шариғат соты өтпек. Біз көп уақыт заңсыз өмір сүрдік. Өйткені бұрынғы заң-сымақтарды адамдар ойлап шығарған. Ал шариғат заңы — ол Аллаһтың заңы! (қазыны нұсқап) Мына мұсылманды мен өзімнің әмірімен қазы етіп тағайындадым. Қазы, бұрынғы сот-сымақтарға қарағанда өте әділ, заңның бұрмалауына жол бермейді, пара алмайды, өйткені ондай қылмыс үшін Аллаһтың алдында жауап береді. Әрине, бұрынғы сот-сымақтар да Жаратқанның алдына барады, бірақ олар оны білмеді, олар оған сенбеді. Олар өздерінің қылмыстарын жұртқа білдірмей бақты. Алайда, Аллаһтан еш нәрсені жасыра алмайтынын ойламады. Ал, енді көп сөзге бармай, Аллаһтың атымен бастайық. Бисмиллә!

Қазы. Бисмиллә!

Ғабдуррахман. (көмекшілеріне) Кәне, әкеліңдер қылмыскерлерді.

Көмекшілері екі қызды алып келеді. Бірінші қыздың бұтында денесімен бір болып жабысқан, арғы жағынан бүкіл бөксесі айқын көрініп тұрған дамбал тәрізді бірдеңе. Екіншісі тым жас, бұтында джинсы, джинсы мен үстіндегі топик деген қысқа киімнің арасы ашық, қыздың кіндігі көрініп тұр. Толық қыз ашулы, ал жас қыздың жүзі үрейлі.

Ғабдуррахман. Бұл не деген батпан құйрық, ен далада жатқан құйрық! (қыздың артқы жағынан қамшымен тартып жібереді — қыз шыңғырып ілгері жылжып кетеді, бірақ шейхтың екі көмекшісі оны орнына қайтарады)

Бірінші қыз. А-ай! Неге ұрасыз?!

Ғабдуррахман. Ұрмағанда не істейін? Сипа деймісің?

Бірінші қыз. Жоқ, сипамай-ақ қойыңыз. Бірақ неге ұрасыз, мына қамшыңыз жаман тиді ғой. И-и…

Ғабдуррахман. Ендеше неге арт жағыңды ашып жүресің?

Бірінші қыз. Ашып жүрген жоқпын.

Ғабдуррахман. Әй! Ашпағанда не қалды? Арт жағың тырсиып анадайдан менмендеп айқайлап тұрған жоқ па! (халыққа қарап) Бұл баланың ата-анасы бар ма? Анасы кім екен өзі?

Топтан бір әйел шығып шейхтің жанына келіп тоқтайды.

Қыздың анасы. (көз жасын сүртіп) Мен… мен бұл байғұстың шешесі.

Ғабдуррахман. Қызыңызды қалай тәрбиелегенсіз? Қалай ғана мына түрімен көшеге жібергенсіз?

Қыздың анасы. Е-е… бұлар қазір бізді тыңдай ма! Мода солай дейді. Көйлек кисеңші десем, арт жағыңды жапсаңшы десем, менің арт жағым әдемі, оны жауып қайтемін, дейді. Бәрі өзімнің байлығым — ешкімнен ұрлап алған жоқпын, дейді.

Ғабдуррахман. О Аллаһ! Ақыр заманың жақын болар. Қыздарымызда мынадай былқылдаған батпан құйрықтан басқа байлық қалмаса, ақыр заманның келмесі не?! Ақыл, инабат, ұят, — бәрі әдірем қалды. Қазақтың қызына тән ажарлы келбет, сұлу дидар, бота көз, қалам қас, оймақ ерін, сымбатты бейне — мұның бәрінің қажеті болмай қалды. Мақтан тұтатын бір-ақ байлық қалды — майдан тырсылдап жарылайын деп тұрған көт! (тағы да қыздың арт жағынан қамшымен салып қалады; қыз тағы да шыңғырып бұлқынады)

Ғабдуррахман. (Қазыдан) Хазіреті қазы, мына қызға қандай жаза тағайындайсыз?

Қазы. Жиырма дүре берілсін.

Ғабдуррахман. Дұрыс. (қызды ұстап тұрған көмекшілеріне) Кәнеки, апарыңдар, беріңдер тиісті дүресін. Айтқан ақыл құлақ арқылы қонбаса — арт жағынан қонатын шығар.

Шейхтың көмекшілері қызды дүре соғатын бағанға апарып қолдарын кісендейді. Жендет қызды қамшының астына алады. Қыз айғайға басып алаңды басына көтерді, оған қарайтын жендет жоқ, дүренің санын жария санап тұр. Халық гу-гу, кейбіреуі күліп жатыр, кейбіреулері қызды кекетіп бірдеңе деп жатыр, кейбіреулері жендетпен бірге дүре санап тұр. (немесе осының бәрі сахнада көрсетілмейді, көрермен тиесілі дыбыстар арқылы хабардар болады) Дүре соғылып болғасын жендеттер қызды босатады, ол арт жағын ұстап, ақсаңдап жәйіне кетеді. Ол жылап барады, топтың ішінен қызды кекетіп-мұқатып жатыр, қыз оларға бірдеңе деп жауап қатып барады.

Ғабдуррахман. (Қазының жанына оралып келіп, екінші қызға) Кіндігің неге ашық, ә?! (қыздың кіндік тұсын көздеп қамшысын сермейді, қыз шыңғырып қалып, ішін екі қолымен басып, бұғып қалады, оның жанында тұрған шейхтің көмекшілері еріксіз тұрғызады)

Екінші қыз. Ағатай! Ұрмаңызшы! Кешіріңіз, мен енді кіндігімді ашпаймын. Кешіріңіз, ағатай, кешіріңіз, мен енді дұрыс киініп жүремін! (жылап жібереді)

Ғабдуррахман. Киінесің, әрине киінесің! Енді жалғыз сен емес, барлық қыз-келіншек адам сияқты киініп жүретін болады. (Қазыға) Мына қызға қандай жаза тағайындайсыз?

Қазы. Бала тым жас екен. Сондықтан бірінші ретке кешірсек қайтеді?

Ғабдуррахман. Менен несін сұрайсыз — бұл жерде қазы сіз емес пе! Шариғат заңы бойынша жазасын беріңіз. Тағайындаған жазаңыз тым жеңіл болса, немесе орынсыз кешірім жасасаңыз Аллаһтың алдында жауап бересіз.

Қазы. Иә, иә, әрине. Ал бұл балаға он дүре соғыңдар.

Ғабдуррахман. (көмекшілеріне) Апарыңдар бағанға, соғыңдар он дүре!

Халық шуласып кетеді. Аясаңдаршы, қаршадай баланы қалай сабайсыңдар! Мүлдем жас әлі, қолдарың сынсын! деп жатыр.

Ғабдуррахман. Тынышталыңдар! Бұл не шу? Он дүреден ешкім өлмейді. Қайта жақсы сабақ болады. Өзіне де, басқа қыз балаларға да. Жандарың ашыса бұрын қайда болдыңдар? Неге жалаңаш жүргізіп қойдыңдар балаларыңды?! Осылардың бәрі сендердің алдарыңда жүрмеп пе еді! Жалаңаштанып, күнәға белуарынан батып жүргенде аямадыңдар, ал енді әділ жаза аларында аяп қалыпсыңдар. (көмекшілеріне) Неғып тұрсыңдар? Апарыңдар, байлаңдар бағанға.

Қызметшілер қызды бағанға кісендейді де, жендет қыздың жалынып-жалпайғанына, көз жасына қарамастан дүре соғады. (немесе бұның бәрі сахнадан тыс жерде болып жатқанын көрермен тиесілі дыбыстардың көмегімен түсінеді) Халық гу-гу. Сосын бұл қыз да босатылып жәйіне кетеді.

Қазы. Енді кім бар?

Ғабдуррахман. Келесі қылмыскерді әкеліңдер.

Шейхтың көмекшілері бір жас жігітті алып келеді.

Қазы. Бұл жігіттің қылмысы неде?

Ғабдуррахман. Бұл ұры. Қалта қағып тазартатын ұры, қолының жылбысқасы бар. Бір мұсылманның күмәжнігін ұрлап жатқан жерінде ұсталыпты.

Қазы. Куәгерлер бар ма?

Ғабдуррахман. Бар. Куәгерлер, жақындаңдар. (екі куәгер келеді)

Қазы. Бұл куәгерлер сенімді ме?

Ғабдуррахман. Бұл мұсылмандарды біздің хазіреті имам сенімді адамдар деп сипаттаған. Екеуі де бұрыннан намазхан екен.

Қазы. Жақсы. (бірінші куәгерге) Мына жігіттің ұрлық жасағанын өз көзіңізбен көрдіңіз бе?

Ұрланған адам. (топтың ішінен шығып қазының жанына келеді) Әрине! Бұл ұрының қолынан мен өзім ұстап алдым. Мен бұл жігітті қатал түрде жазалауыңызды сұраймын. (шейхке) Мен сізді жүз пайызға қолдаймын. Бұл ұрылар мен қылмыскерлер әбден құтырып алды. Осылай қатал жаза қолданып тыймаса болмайды.

Ғабдуррахман. Тыямыз, біз енді бүкіл қылмысты тыямыз. Ол жөнінде ешкім күмәнданбасын. Ал сіз орныңызға барыңыз, шариғат сотының жұмысына кедергі жасамаңыз.

Ұрланған адам. Жақсы, хазіреті шейх. (кетеді)

Қазы. (бірінші куәгерге) Мына жігіттің ана кісінің күмәжнігін ұрлағаны жөнінде куәлік етесің бе?

Бірінші куәгер. Иә! Бұ жігіттің ана кісінің күмәжнігін қалтасынан алып шыққанын мен өз көзіммен көрдім.

Қазы. Күмәжнігін ұрлады ма, әлде қалтасынан алып шықты ма?

Бірінші куәгер. (таңырқай қарайды) Сіз қызық екенсіз. Осы екі сөздің қандай айырмашылығы бар?

Қазы. Айырмашылық бар. Егер бұл жігіт күмәжнікті ұрласа, әшһәду — бұл жігіт жаңағы мұсылманның күмәжнігін ұрлады, деп куәлік ет. Ал егер ол күмәжнікті жәй қалтадан алып шықса, онда мәселе басқа.

Бірінші куәгер. (мырс етіп күледі, топтағылар да оған қосылады) Ұры күмәжнікті жәй ала ма?

Ғабдуррахман. Куәгер, сіз мысқылдамай қазының сұрағына дұрыс жауап беріңіз.

Бірінші куәгер. (күлкі пышақ кескендей тыйылады) Жарайды. Әшһәду, куәлік етемін — бұл жігіт жаңағы мұсылманның күмәжнігін ұрлады.

Қазы. Жақсы. (екінші куәгерге) Ал сіз не дейсіз?

Екінші куәгер. Иә, әшһәду, куәлік етемін — бұл жігіт жаңағы мұсылманның күмәжнігін ұрлады. Мен базарда сауда жасаймын, ал бұл жігіт әрдайым сонда жүреді, және жәй жүрмейді, сатушыларды да, сатып алушыларды да қан қақсатып жүреді. Қолынан шап беріп ұсталған күнде де құтылып жүрді. Бұның ұрлығы жөнінде бүкіл базар біледі, тек мына екумізден басқа ешкім куәгер болғысы келмеді. Иллаһи, осы жігіт ұры! Баукеспе ұры!

Ғабдуррахман. Мінеки, біз ұрыларды әшкерелеп жазалаудың орнына қылмысын жасырып бағамыз. Содан кейін, қылмыскерлер саны күннен күнге артып бара жатыр деп байбалам саламыз. Жақсы, сіздер боссыздар. (куәгерлер кетеді)

Қазы. (ұрыға) Ал, жігітім, сен не дейсің?

Ұры. Кешіріңіз, мен ендігәрі ештеңе ұрламаймын.

Ғабдуррахман. Сен өзі неге ұрлықпен айналысасың? Ұрламасаң аштан қатасың ба?

Ұры. Жоқ. Аштан қатпаймын.

Ғабдуррахман. Әлде жұмыс істей алмайтын мүгедекпісің?

Ұры. Жоқ, мен құрылыста жұмыс істеймін.

Ғабдуррахман. Жалақың аз ба? Отбасыңды асырауға жетпей ме?

Ұры. Жетеді. Отбасым жоқ. Әлі үйленген жоқпын.

Ғабдуррахман. Онда не керек саған?! Не жетпейді?

Ұры. Білмеймін. (оң қолын көтеріп) Менің ұрлығыма мына қолым кінәлі. Осы қолымнан көретін болдым! Көлік ішінде, базарда, әйтеуір көпшілік арасына түссем болды — дуылдап қышиды-ай кеп. Содан бірдеңе жымқырмағанымша қышуы басылмайды! Не істерімді білмеймін!

Ғабдуррахман. Не істеуіңді сен білмесең біз білеміз. (қазыға) Қандай жаза тағайындайсыз?

Қазы. Бұл жігіттің қолын білезіктен шауып тастаңдар. Содан кейін ұрлауын қоймаса екінші қолынан да айрылады.

Ғабдуррахман. Дұрыс! (ұрыға) Жүр, жазайық қолыңның ауруын. Қандырайық қышуын.

Ұры. Ағай! Шаппаңызшы қолымды! Мен енді ештеңе ұрламаймын.

Ғабдуррахман. Иә, иә, мен бұл сөзіңе әбден сенемін. Жалғыз сен емес — қолыңнан айырылғаныңды көрген кез келген адамның енді ұрлыққа баруы екіталай. Сол үшін біз шариғат сотын енгізіп отырмыз. (көмекшілеріне) Неғып тұрсыңдар? Орындаңдар қазының үкімін.

Көмекшілері жігітті ойбайлатып апарады да қолын діңге қояды. Жендет балтаны көтеріп, қай жерден шабатынын көздеп біраз тұрады. Жігіт аппақ қудай болып қарап тұр. Жендет балтасын тарс еткізіп түсіргенде, демін ішіне тартып тұрған жігіт айқайлап орнынан атып тұрады да, шабылған қолын екінші қолымен қысып алып зытып береді. (немесе осының бәрі сахнадан тыс жерде болады, көрермен тиесілі дыбыстар арқылы түсінеді. Ұры жігіт шабылған қолын екінші қолымен қысып сахнада тұрған халықтың алдынан жүгіріп өтеді) Халық шулап жатыр.

Бірінші адам. Әй! Тоқтатыңдар әлгіні! Қансырап өледі ғой! Қуып жетіп қолын таңу керек! (бір-екі жігіт ұрының соңынан кетеді)

Екінші адам. Оңбағандар! Қанішерлер!

Үшінші адам. Қанпезерлер! Хайуандар!

Ғабдуррахман. Ей! Сендер не білесіңдер?! Бұл жігітті біз жазалады деймісіңдер? Жоқ! Оны Аллаһ тағала жазалады! Және бұл жаза Жаратқанның рақымы. Бұл жігіт қолынан айрылды, ал оның есесіне шайтанның азғыруынан құтылды. Ол енді ұрлық жасамайды, күнәсін өзінің қанымен жуып-шайып адал өмір сүруге мүмкіндік алды. Иншалла, Аллаһ енді мұның қылмыстарын кешіреді. Өйткені Аллаһ адамды екі рет жазаламайды. Түсіндіңдер ме енді? (көмекшілеріне) Кәні, әкеліңдер келесі қылмыскерді

Қазы. Осымен доғарсақ қайтеді, хазіреті шейх? Бүгінгіге жетер.

Ғабдуррахман. О не дегеніңіз! Халқымыз қылмыс пен күнаға белуарынан батып жүр. Жергілікті түрме істі болған қылмыскерлерге лық толы, қазір онда аяқ басар жер жоқ. Арақ істеп сататындар мен ішетіндер, есірткі тарататындар мен нашақорлар, жезөкшелер мен зинақорлар, құмар ойын ұйымдастырушылар мен ойнаушылар, пара алушылар мен пара берушілер, ақшаны өсімге берушілер мен аңқау еңбекшілдерді алдап жүрген алаяқтар, адам өлтірушілер мен зорлаушылар, ұрылар мен адам тонаушылар, еркек пен еркек жынысты қатынасқа түсушілер, әйел мен әйел қосылып отбасын құрушылар және сол сияқты түрлі-түрлі азғындар өздерінің сотын тосып отыр. Осындай қылмыскерлер мен азғындардан арылмай біз нағыз ислами мемлекет құра алмаймыз. Сондықтан ерінбей, шаршамай, білегімізді түріп алып іске кірісейік.

Қазы. Жарайды, әкеліңдер келесі қылмыскерді.

Шейхтің көмекшілері бір жас келіншекті алып келеді. Осы жерде Асқар келеді.

Ғабдуррахман. (қазының жанындағы бос орынды нұсқап) Хазіреті имам, келіңіз, міне сіздің орныңыз. (Асқар отырады, оның екі көзі қылмыскерде)

Қазы. Бұл келіншектің қылмысы неде?

Асқар. Не бүлдіре қойды екен бұл бала?

Ғабдуррахман. Е-е, хазіреті имам! Сіз адамның сыртқы пішініне қарамаңыз. Осындай, түк білмегенсіп, үлбіреп тұрғандардың ішінде өлген ит жатады. Бұл оңбаған жаңа туған нәрестесін перзенханада тастап кетіпті.

Асқар. (не дерін білмей қалып) М-м… кеткен екен бір қателік… жас қой…

Қазы. Куәгерлер бар ма?

Ғабдуррахман. Бар. Бір дәрігер және екі медбике.

Куәгерлер қазының алдына келеді. Дәрігер ер адам.

Қазы. (дәрігерге) Сіз мына келіншектің өз нәрестесін перзентханада тастап кеткенін растап куәлік етесіз бе?

Дәрігер. Иә, әшһәду, куәлік етемін — осы келіншек өз баласын перзентханада тастап кетті.

Қазы. Жақсы. (медбикелерге) Ал сіздер ше?

Екі медбике. (бірлесіп) Әшһәду, куәлік етеміз — осы келіншек бала табысымен одан бас тартты да тастап кетті.

Қазы. Жақсы, сіздер кете беріңіздер. (келіншекке) Балаңды неге тастап кеттің? Күйеуің қайда?

Келіншек. Күйеуім жоқ. Мені бір жігіт алдап, үйленемін деді де екіқабат болып қалғанда тастап кетті. Сосын, баланы асырай алмайтын болғасын, оны тастауға мәжбүр болдым.

Ғабдуррахман. Өтірік! Айналаңа қарашы — не?! Жұрт балаларын асырай алмай аштан қырылып жатыр ма? Бұл не сандырағың?! Неке қиыспай еркекпен неге төсекке жаттың? (келіншек үндемейді) Ал, жарайды, шайтанның азғыруына ұшыраған екенсің, некесіз бір азғынмен төсектес болған екенсің, екі қабатты болып қалған екенсің, бала тапқан екенсің — не болмай жатыр қазіргі заманда?! Неге сен өзіңнің сәбиіңді, бейкүнә, титтей нәрестеңді тастап кеттің? Содан кейін қалай жер бетін басып жүремін деп ойладың?! (келіншек төмен қарап үндемейді, шейх қазыға бұрылады) Қандай жаза тағайындайсыз?

Қазы. Жүз дүре!

Асқар. Мен мұндай жазамен келіспеймін. Жүз дүре дегеніңіз — ол өлім жазасымен пара-пар! Елу дүренің өзі жетіп жатыр.

Ғабдуррахман. Жоқ, хазіреті имам! Бұл жерде аяушылық дегенді қою керек. Қылмыскерлерді аяп біз қоғамды дұрыс жолға бастай алмаймыз.

Асқар. Қылмыскер қылмысына сай жаза алуға тиісті. Баланы тастап кеткені үшін өлім жазасына қиюға бола ма?

Ғабдуррахман. Ал мұның некесіз еркекпен төсектес болғанын қайда қоясыз? Ол қылмыс емес пе?! Бұл жазамен біз бала тастап кететіндерге қоса зинақорларға да сабақ бермекпіз. Әлде сіз зинақорлықты қолдайсыз ба?

Асқар. Жоқ, қолдамаймын. Бұл қызды алдаған жігіт қайда екен? Оны да жауапқа тартып осы жүз дүрені екеуіне бөліп беру керек.

Ғабдуррахман. Ол сабазың ісін тындырып ізін суытыпты. Оңай құтылдым деп жүр ғой, сірә. Алланың жазасынан құтыла алмасын білмейді ғой ол сорлы. (көмекшілеріне) Сонымен, қазы жүз дүре тағайындады. Апарыңдар, беріңдер қылмыскердің тиісті жазасын!

Халық тағы шуласып кетеді.

Бірінші адам. Ойбай-ау! Жүз дүреге бұл бейшара шыдай ма?! Өліп кетпей ме!

Екінші адам. Иә, қайдан шыдасын! Бұлар оны әдейі өлтірейін деп тұр!

Ғабдуррахман. Тынышталыңдар! Егер ажалы келсе — өлер. Ал егер сызығына жетпесе — тірі қалады, өмірін жаңадан бастайтын мүмкіндік алады. Не болса да бұл бейбаққа хайыр — жаңа айтқан жоқпын ба, Алла тағала қылмыскерді екі рет жазаламайды деп!

Келіншек. (өзін не тосып тұрғанын жаңа ғана түсінгендей тізерлеп отыра кетіп) Ағатай! Көкетай! Кешіріңіз! Мен жүз дүреге шыдай алмаймын. Өліп кетемін!

Ғабдуррахман. Өлсең — өрем қап! Сенің жер бетінде жүргеніңнен не пайда?! Егер сен өз ішіңнен шыққан балаңды аямасаң — біз сенен не қайыр күтпекпіз? Өзің ойлашы — кімге сенің өмірің қажет?! Біздің жаңа қоғамымызда сендей көкектерге орын жоқ!

Келіншек. (еңіреп жылап жібереді) Кешіріңізші! Мен баламды қайтып аламын! Бүгін барып аламын! Қазір барамын! Түсіндім қателігімді, түсіндім!

Ғабдуррахман. Әй, қарағым! Кім енді о баланы саған береді?! Бір рет тастап кеткен қарабетке баланы сеніп беруге бола ма?! (топқа бұрылып) Біздің ислами автономиямызда балалар үйі деген, тастанды бала деген болмайды. Балалар үйіндегі бүкіл балаларды біз, Әл-хизб партиясының мүшелері, өзара таратып алдық. Мен өзім бір ер бала мен бір қыз баланы асырап алдым. Біз сол балаларды нағыз мұсылман етіп тәрбиелейміз. (көмекшілеріне) Әй, неғып тұрсыңдар?! Апарыңдар, байлаңдар бағанға! Беріңдер әділ жазасын!

Қызметшілер келіншекті сүйреп бағанға апарып байлайды. Екі жендет екі жақтан сабай бастайды. Келіншек жылайды, шыңғырып айғайлайды, біраздан соң тек ыңқылдап ыңырсығаны ғана естіледі, аяқтарында тұра алмай, кісендерде асылып салбырап қалады, біраздан кейін мүлдем үні өшіп қозғалыссыз қалады. Халық толқып, кейбіреулері: Жетер! Тоқтатыңдар! Хайуандар! Жауыздар! деп жатыр.

Ғабдуррахман. Кім бұл жерде жауыз?! Сендер не білесіңдер?! Осы сөзді айтқан адам кезінде тастанды бала болды ме екен?! Шырылдап осы дүниеге келе сала, туған анасы оны тәрк етіп тастап кетті ме екен?! Сосын, есейіп жігіт болғанша, анам келіп мені алып кететін шығар, деген үмітпен қатар, жоқ, ол келмейді! Мен оған керек емеспін, мен бұл әлемде ешкімге керек емеспін, деген қасыреттің арасында дел-сал болып жүрді ме екен?! Ә?! (халық үндемейді) Үндемейсіңдер, иә! Ал мына алдарыңда тұрған адам, (өзін қамшы ұстаған қолымен нұсқайды) жауыз деп жазғырған адам, кезінде сондай тастанды бала болған! Сол адам есейіп, өзін туған анасының… анасы емес-ау! Өзін туған азғынның ендігі келмейтініне, ендігі алып кетпейтініне көзі жеткенде, оған жауыз деген. Сосын сондай жауздарды тудырған, сондай азғындарға жол беріп қойған қоғамға соғыс жариялаған. Өзінен туған баласын тастап кететін жауыздарға жиһад жариялаған! Міне, бүгін сол жиһадтың да уақыты келді.

Осыны айтып ол айналып кетеді. Жұртта үн жоқ. Өзінің дауысын ретке келтіріп Ғабдуррахман сөзін жалғастырады.

Ғабдуррахман. Біз бұл қылмысты жазаламай, тастанды балалардың саны азаймайды. Сендерге сол керек пе?! Ә?! Неге үндемей қалдыңдар?! Ендеше қараңдар — зина жасап бала тауып, бейкүнә сәбиді тастап кеткендерге біздің ислами мемлекетімізде аяушылық болмайды!

Халық үндемейді. Жүз дүре беріп жендеттер тоқтайды. Қызметшілер келіншектің қолдарындағы кісенді ағытады — ол сылқ етіп құлап түседі. (немесе осының бәрі сахнадан тыс жерде болады)

Ғабдуррахман. Дәрігерді шақырыңдар! (носилка ұстаған екі санитар ертіп дәрігер келеді де әйелдің пульсын байқайды, кеудесіне құлағын тосады да орнынан тұрады) Не?

Дәрігер. Өтіп кетті. (алақандарымен бетін сипайды)

Ғабдуррахман. (бетін сипайды) Аллаһу акбар!

Сахнадағы жұрт беттерін сипап, Аллаһу акбар дейді. Топтың ішінде күбір-күбір, гу-гу әңгіме басталып кетеді. Санитарлар келіншектің мәйітін носилкаға салып алып кетеді. Ғабдуррахман үсті-басын қағып орнына қайтып келеді.

Жамал. (топты жарып шығып шейхтың алдына келіп тоқтайды) Қанпезер! Қанішер! Тойдың ба қанға, құзғын? Осыдан кейін кім сені мұсылман, момын дейді?!

Ғабдуррахман. Өшір үніңді, арсыз қатын! (қамшыны сермеп қалады да, лезде есін жиып, көтерген қолын төмен түсіреді)

Жамал. (шейхке ұмтыла) Ұр! Ұр! Жық дүреге! Саба! Неге тоқтап қалдың?! Ұр, қыр, өлтір, жендет! Қорықпаймын сенен! (шейх теріс айналып кетеді, Жамал өзін сабырға шақыру мақсатымен жақындаған Асқарды итеріп жібереді) Осы сұмдықтың бәрі сенің мойныңда! Сен бәріне кінәлісің! Сен осының бәріне жол ашқан. Сенімен бір отбасылық болғанша мүлдем байсыз өткенім артық. (Ғабдуррахманға) Мен бұл қаладан кетемін. Балаларымды да қалдырмаймын. Бұл қала жын-шайтанның ордасына айналды, бұл жерде есі дұрыс адамға орын жоқ.

Ғабдуррахман. Жақсы. Қазір сізді стадионға жеткіземіз, онда қаладан шығуды тосып отырған біраз адамдар бар. Сосын арнайы көлікпен қаланың сыртына шығарып тастаймыз. Әрі қарай қайда баруыңызды өзіңіз біліңіз (бір көмекшісіне) Мына кісіні балаларымен стадионға апарып таста.

Асқар. Жамал! Тоқта! Қаладан әлі бір де бір адам шығарылған жоқ. Стадион жарылғыш заттармен миналанып тасталған. Сондағы бүкіл адамдар өлімге кесілген. Олардың бәрі аманат ретінде ұсталып отыр. Қалаға шабуыл жасалса стадион бүкіл тұтқындармен аспанға ұшады. Ал шабуыл жасалады, қашан екенін білмеймін, бірақ жасалатыны хақ.

Жамал. Солай ма! (Ғабдуррахманға) Ал хазіреті шейх не деп еді? Қаладан кеткісі келетіндер стадионға жиналсын, содан арнайы көлікпен облыс орталығына жеткіземіз, деп еді ғой. Соның бәрі өтірік болғаны ма? Мұсылманға, хазіреті шейхке өтірік айтуға бола ма?

Ғабдуррахман. Мұсылманның кәпірге өтірік айтқаны айып емес. Мен мұсылмандар мен кәпірлерді айырып алу үшін солай істедім.

Жамал. Сен жаңа ғана мені де алдадың емес пе?

Ғабдуррахман. Иә, алдадым. Өйткені сізді мұсылман деуге болмайды. Иманды, ибалы әйел мұсылманға, шейхке тіл тигізбеуге тиісті еді.

Жамал. Сен кәпір дегенмен мен кәпір бола қалмаспын. Тіпті, сендей қанішермен бірге мұсылман атанғанша кәпір атанғаным артық. (халық тобына беттей бере) Гүлнәр! Берік! Жүріңдер, кетейік бұл жерден.

Асқар. (соңынан ілесіп) Тоқтай тұр, Жамал! Қайда барасың?

Жамал. (Асқарға бұрылып, қолының ишаратымен оны тоқтатады) Талақ! Талақ! Талақ! Сенің екі қолың қанға малынған. Біз сендей қанішермен бірге тұра алмаймыз.

Асқар аңырап қала береді. Жамал балаларымен бірге кетеді. Осы жерде мешіттен азаншының дауысы естіледі. Халық тарай бастайды. Қазы мен хатшы да кетеді. Ғабдуррахман жасақтарын қолының ишаратымен аттандырады да имамның жанына келіп қолын оның иығына салады.

Асқар. (селк ете түседі) Ә?! Не?!

Ғабдуррахман. Азан, хазіреті имам. Мешітке барайық, намаз оқиық.

Асқар. Ә, иә, иә… (басы төмен салбыраған күйде шейхтың соңынан еріп кете барады)

БЕСІНШІ КӨРІНІС

Сахнаның арғы қабырғасында стадионның орындықтары суреттелген декорация. Декорацияның бергі жағында жатқан-отырған тұтқындар. Динамиктерден Құран оқыған қаридың дауысы естіліп тұр. Стадион тұтқындарының арасында күбір-күбір әңгіме, балалардың жылаған, қыңқылдаған үндері, біреулердің ыңырсыған, қарғап-сілеген дауыстары. Сахнаның бергі жағында, Ларисаның аяқтарына басын жастап Мария сұлап жатыр.

Мария. Су… су… Лариса, су берші.

Лариса. (жыламсырап) Мама! Суды қайдан алайын? Шыдашы!

Стадиондағылар қозғалмайды, тек анда-санда біреулер жүре бастаса, прожектор жарығына шалынып, мегафон арқылы жүрісті тоқтатуды талап етіледі.

Бір уақытта аспаннан ұшақтардың гүрілдеген дыбысы естіледі, гүріл күшейе түседі. Прожектор сәулелері көкке шаншылып, ауе зеңбіректері оқ жаудырады. Тұтқындар бас сауғалап жата кетеді. Аспаннан шағын парашюттерге ілінген қапшықтарда азық-түлік, пластик бөтелкедегі су, қызыл крес пен қызыл ай бейнеленген қораптарда дәрі-дәрмек түсе бастайды. Және көптеген жапырақ қағаздар түседі. Ларисаның жанына бір бума пластик бөтелкелер қонады, қыз оларға қолын созғанымен қолы жетпейді. Ол шешесінің басын жерге қойып пластик бөтелкелерін ұстай бергенде, бір бала әлгі буманы парашюттің жіптерінен ұстап алып сүйрей жөнеледі. Лариса бөтелкелерге жармасып айырылмайды.

Лариса. Әй бала! Тоқтай тұр! Бір бөтелкесін маған тастап кет — мамам шөлден өлейін деп жатыр.

Бала тоқтап бумадан бір бөтелкені алып берейін дегенде униформа киген стадион күзетушілері келіп тартып алады. Олардың белдерінде тапанша, қолдарында резеңке шоқпар.

Лариса. Бір бөтелке! Тым құрығанда бір бөтелке беріңізші! (бумаға жармасып бағады, бірақ күзетші қызды итеріп жібереді; Лариса құлап түседі, сосын жылап шешесінің жанына қайтып келеді)

Күзетшілер стадионның басқа тұтқындарының қолындағы азық-түлік салынған қапшықтарды, су мен дәрі-дәрмектерді тартып алып жатыр. Стадионның тұтқындарынан екі жігіт оларға килігеді.

Бірінші тұтқын. Әй, оңбаған болмасаңдар, тым құрығанда балаларға су берсеңдерші!

Күзетші. Біз оңбаған емеспіз. Ал су беруге рұқсат жоқ.

Екінші тұтқын. Біз сендерден су сұрап тұрған жоқпыз, мына су мен азық-түлік аспаннан түскен жоқ па!

Күзетші. Айтқан жоқпын ба — бұйрық жоқ деп! (тапаншасын суырып алып) Кәне, кетіңдер! Орындарыңа барыңдар!

Бірінші тұтқын тапаншаға қарамастан ілгері ұмтылады, ал екінші тұтқын оның қолына жармасып кері тартады.

Екінші тұтқын. Қой, сен оған ештеңе істей алмайсың. Текке оққа ұшасың.

Күзетші. Мен де соны айтамын! Жәй жүріңдер. Жоғарыдан бұйрық болса бәрін береміз. Су да, азық-түлік те, дәрі-дәрмек те аласыңдар. (күзетшілер азық-түлік пен дәрі-дәрмектерді алып кетеді)

Бірінші тұтқын. (соңдарынан жұдырығын түйеді) Оңбағандар! Қанішерлер! (не істерін білмей жан-жағына қарайды, жерде шашылып жатқан жапырақ қағаздардың біреуін көтеріп оқи бастайды) Отандастар! Сіздердің қандай ауыр жағдайда отырғандарыңызды біз жақсы білеміз. Мына азық-түлік, дәрі-дәрмекпен жүрек жалғай тұрыңыздар, біз күнде осындай көмек көрсетіп отырамыз. Қала біздің мықты қоршауымызда, экстремисттердің бірі де қашып шыға алмайды. Біз оларға күнде елші жіберіп сіздерді босатсын деген талап қоюдамыз, бірақ бүлікшілер әзірше біздің сөзімізге құлақ асқан жоқ. Біз бұл бүлікті қантөгіссіз басуға тырысып бағудамыз, алайда, көпке соза да бере алмаймыз. Жақын арада біз қаланы азат етеміз, ал әзірше сабыр мен төзімділікке шақырамын. Сіздер жалғыз емессіздер — біздің бүкіл халқымыз, бүкіл республикамыз сіздермен бірге. Жалынды сәлеммен, Республика Президенті.

Күзетшілер қайтып келеді, жеңінде кезекші деген жазуы бар біреуі тұтқынның қолындағы қағазды жұлып алады. Күзетшілер жерде жатқан қағаздарды жинай бастайды.

Кезекші. (қағазға көз жүгіртеді де) Бұның бәрі бос әңгіме! Президент ештеңе тындыра алмайды. Тындырса бәлен күн өтті емес пе — неғып жатыр? Оның бұл сөзіне сенбесеңдер де болады. (күзетшілер қағаздарды жинап алып, бір-бірімен дабдырлап сөйлесіп, күлісіп кете барады)

Мария. (сандырақтап) Ваня! Әй, Ваня деймін! Қайда кете бересің? Кел мұнда, жақында! Неге сен менімен сөйлескің келмейді? Әлде сен бізді кәпір деп жоламай жүрмісің? Бірақ мен сенің анаң емес пе едім! Әлде бұл сөз сен үшін мағынасын жоғалтқаны ма?!

Кезекші қайтып оралады. Оның соңында Жамал, Гүлнәр және Берік келеді. Жаңадан келген тұтқындар жан-жақтарына тіксіне қарайды.

Кезекші. (Мария мен Ларисаның жанына келіп) Новиковтар сендермісіңдер?

Лариса. Иә, біз. (Жамал мен Гүлнәрді көріп) Жамал тәте! Гүлнәр! (шыдай алмай жылап жібереді)

Жамал. (оның жанына отыра кетіп басын сипайды) Жылама Лариса, жә, жылама. Бәрі де жақсы болады. (қыздың көз жасын сүртіп) Мамаңа не болған?

Лариса. (өксігін баса алмай сөйлеседі) Міне… ауырып қалды… жүрегінің талмасы ұстады… енді көбіне… осылай ес-түссіз жатады… сандырақтай береді… Ваняны шақырумен болады. Су сұрайды.

Мария. Лариса! Қызым! Су әкеліп берші. Сондай шөлдеп жатқаным! Өзегім өртеніп барады. Өтінемін, су берші!

Лариса. Міне, су сұраумен болады… қайдан аламын мен оны! Кішкентай балалардың өзіне бермейді.

Жамал. Мария! Әй, Мария! Сен мені естіп тұрсың ба? Мен Жамалмын ғой!

Мария. Ә-ә… Жамал? Сен… сен…

Жамал. Иә, менмін ғой! Міне, Гүлнәр да, Берік те жанымда.

Гүлнәр. Саламатсыз ба, Мария тәте.

Мария. Ә-ә… Гүлнәр… амансың ба? Сен Ваняның қайда жүргенін білмейсің бе?

Гүлнәр. Ж-жоқ… білмеймін. Мен оны осы күндері көрген жоқпын. Ол… ол… оның қолы бос емес… қолы тимейді.

Берік. (ол да жақындап келеді) Саламатсыз ба, Мария Петровна.

Мария. Ә… Берікпісің? Амансың ба… (Жамалға басын бұрады) Бұл қалай, Жамал?

Жамал. Міне, әлгі шейх, ең үздік мұсылман, бізді кәпір деп осында қамады.

Мария. Ал… Асқар ше?

Жамал. Асқар не! Асқар енді бармағын шайнап жүр. (Марияның маңдайына алақанын тигізеді) Сен не — ауырып қалғанбысың?

Мария. Жоқ… жоқ, мен тек жаман шаршадым. Иә, мен шаршадым. Кішкене болса да демалсам деймін… ұйықтап, тынықсам деймін… бірақ ұйықтай алмаймын. Жүрегім қысып ұйықтауға бермейді… содан… (тағы да сандырақтап кетеді) Ваня келмей қойды… Ә! Әне! Келді! Ваня! Ваня деймін! Бері келсеңші, жақындасаңшы! Мен ғой, мен, мамаңмын ғой! Не болған саған? Сен не — мені танымай тұрмысың? Неге үндемейсің? Әлде танып тұрып жоламай жүрсің бе? Қайда кеттің тағы да?! Ваня! Ва-аня!

Лариса көз жасын сүрте бастайды, Гүлнәр да жылап отыр.

Мария. Су! Су! Лариса, су берші. Өтінемін, су әкеп берші!

Жамал. (жан-жағына қарап) Не істесек енді?

Лариса. Білмеймін…

Жамал. (орнынан тұра беріп) Мен аналардан су сұрайын.

Лариса. Текке әуре болмаңыз. Бәрібір бермейді. Қанша адам су сұрап шулайды, балаларға, бала емізіп жүрген әйелдерге де бермейді ғой!

Жамал отырған жерге тұтқындар жақындап жинала бастайды.

Бір ер адам. (Жамалға) Сіз жаңа ғана қаладан келдіңіз бе?

Жамал. Иә.

Ер адам. Ондағы жағдай қалай?

Жамал. Осындағы жағдайдан сәл жақсы, алайда онда да жұмақ орнай қойған жоқ. Бүгін шейх Ғабдуррахман шариғат сотын ашып бір әйелді дүреге жығып, содан әлгі бейшара көтере алмай өліп кетті. Бір күмәжнік ұрлаған жігіттің қолын шауып тастады, және екі қаршадай қызды, дұрыс киім кимедің, деп сабап жіберді. Шейхтің айтуынша бұл тек бастама ғана, сотын тосып отырған қылмыскерлер толып жатыр дейді. Сондықтан ол әлі адамдардың қанын судай ағызады. Қалада азық-түліктің тапшылығы біліне бастады, сондықтан негізгі азық-түлік түрлері арнайы кәртішкемен норма бойынша сатылады.

Бір келіншек. (қолында емшектегі нәрестесі бар) Ал біз жөнінде жұрт не дейді? Өзі стадионда жүздеген халық азап шегіп жатқанын қала тұрғындары біле ме? Әлде бізді кәпір деп, оларға сол керек, деп жүр мекен?

Жамал. О не дегеніңіз! Сіздерді кәпір дейтін тек шейх пен оның жасақтары. Мүмкін біреулер білген де шығар, ал өз басым бүгін ғана естідім. Айтайын ба — айтпайын ба, білмей тұрмын… бірақ, сіздер білуге тиістісіздер. Бағана күйеуім айтты, стадион жарылғыш заттармен миналанған екен. Қаланы қоршауға алған әскер шабуыл жасаса, шейх ең әуелі стадионды жарып күлін аспанға ұшырамын депті. Сондықтан президент әскерді қолдана алмай отыр.

Келіншек. Сонда не? Біз миналардың үстінде отырғанымыз ба?

Жамал. Иә, солай болғаны ғой. Әйтеуір күйеуім солай деді.

Ер адам. Сіздің күйеуіңіз кім еді?

Жамал. (бір мезет кідіріп қалады) Менің күйеуім имам. Қалалық мешіттің имамы Асқар. Білуші ме едіңіз?

Ер адам. Естігенім бар, бірақ таныс емеспін. Сонда не — сіздің күйеуіңіз экстремист пе?

Жамал. Жоқ, ол экстремист емес. Бірақ ол төңкерістен бұрын Әл-хизб партиясының жиналыстарына қатысып жүріпті. Шейх оны өзінің партиясына шақырған екен, ал күйеуім келісімін бермепті. Ол экстремисттердің мына істерін қолдаған жоқ, бірақ, өкінішке орай, оларға қарсы тұра алмады. Ал мен бүгін, шариғат сотында, не ойлайтынымды шейхтің бетіне басып айтып салдым. Сол үшін ол мені осында қамады.

Ер адам. Ә-ә… күйеуіңіз де осында ма?

Жамал. Жоқ, ол қалада қалды.

Ер адам. (қолын бұлғай салып) Қалада қалған адамдардың бәрі экстремисттермен бірге, соларды қолдап жүр.

Жамал. Жоқ, олай деуге болмайды. Шейх көздеген мақсатына жету үшін кез келген адамды пайдалана біледі. Мәселен, менің күйеуімнің беделін пайдаланып, гарнизон офицерлері мен сержанттарын өзінің партиясының мүшелігіне кіргізіп алды. Көрмейсіздер ме — мұндағы жастарды алдап-арбап, сіздерге айдап салып қойғанын. Бұлар не істеп жүргендерін өздері білмейді.

Жамалды қоршап тұрған топ үлкейіп кеткенін сезген күзетшілер прожектор жарығын шоғырландырып, мегафон арқылы халықтың тарағанын талап етеді. Адамдар өздерінің орындарына қайтып оралады.

Жамал. (орнынан тұрып, жан-жағына) Адамдар! Стадион жарылғыш заттармен миналанған. Бізге жарылыс қаупі төніп тұр. Енді қарап отыруға болмайды, қимылдап өзімізді азат етуге әрекет жасайық. Иә, экстремисттер бізді ұрып-соғар, иә, кейбіреуіміз оққа ұшармыз, алайда қораға қамалған қойдай, қашан құрбанға шалады деп отыра бергеніміз дұрыс болмас!

Жамалдың жанына кезекші бастаған екі-үш күзетші келеді. Олардың қолдарында бір-бір термос.

Кезекші. Сіз не — көтеріліске үгіттеп жатырсыз ба? Есіңізде болсын — бұл әрекетіңізден ештеңе шықпайды. Тұтқындарды қырып тастасақ та, бір де бір адамды сыртқа шығармаймыз. Стадионның жоғары жағында бәлен пулемет орнатылған, снайперлер отыр. Кімде-кім тәртіп бұзатын болса, сол жерде оққа ұшады. Бұйрық солай. Сондықтан халықты дүрліктірмей тыныш отырғаныңыз жөн. Стадион миналаныпты деп жалған мәлімет таратқаныңыз ұят болар. Білдей бір имамның жұбайы бола тұра өтірік айтасыз.

Жамал. Бұл жалған мәлімет емес. Бүны имам, Асқар өзі айтты. Өздерің де ойланыңдар — шейх стадионды жарған кезде сендер де бізбен бірге аспанға ұшасыңдар.

Кезекші. (күліп жібереді, оған жанындағылары қосылады) Қойыңызшы, жеңгей, жұртты күлдірмей! Хазіреті шейх бізді жарып тастайды дегенге сенетін біз ақымақ па едік? Әңгімені доғарыңыз да тамақтанып алыңыз. (жанындағы күзетші ұстап тұрған термосты Жамалға ұсынады, басқа күзетшілер қалған екі термосты Гүлнәр мен Берікке береді) Міне, мына термостарды сіздерге хазіреті шейх беріп жіберді. Бүкіл халықтың алдында қаралағаныңызға қарамастан, хазіреті шейх сізді өз қамқорлығына алды. Оның пейілінің қандай кең екенін түсініңіз де халықты оған қарсы үгіттемеңіз.

Жамал. (термосын жерге қоя салып) Е! Ол не — бізді осындай арзан бағамен сатып алмақ па?! Егер пейілі сондай кең болса, тым құрығанда балалар мен бала емізіп жүрген әйелдерді тамақтандырсын. Ауруларға дәрігерлік көмек көрсетсін.

Кезекші. Көрсетеміз, көрсетеміз. Уақыты келгенде бәрі де болады. Ал тамақтаныңыз, не ғып тұрсыз? Термостарды алып кету керек.

Берік өзінің термосын ашып, Ларисаға шай алып береді.

Берік. Лариса, мә, шай ішіп ал.

Лариса. (әуелі шайды ұрттап-ұрттап жібереді де, сосын шешесі есіне түсіп ыдысын оның аузына тосады) Мама, мә, шай ішші. Мама! Ояншы, міне, Берік шай берді, ішші…

Кезекші қыздың қолындағы шайды төге-мөге жұлып алады да Берікке қайтарып береді.

Кезекші. Әй бала, өзің іш! Бұларға беруге болмайды.

Жамал. (ол да өзінің термосындағы шайын Марияның аузына тосады) Мария! Есіңді жи! Міне, шай іш!

Кезекші. (Жамалдың қолына жармасып) Айтқан жоқпын ба — өздерің ішіңдер деп! Бұларға беруге болмайды.

Жамал. (ыдысы бар қолын кері алып кетіп) Неге?! — шөлден өлейін деп жатқанын көрмейсің бе?

Кезекші. Болмайды деген жоқпын ба! Бұйрық сондай. Біз тек бұйрық орындаушымыз. Осындағыларды біз тамақтандырмаймыз, мына тамақты сізге шейх арнайы бұйрықпен бергізіп отыр. Тезірек ішіңіз, біздің уақытымыз жоқ.

Жамал. (шайды кезекшінің бетіне шашып жібереді) Онда осы тамақтарыңа қақалып өліңдер!

Кезекші. (шегініп кетіп, бетін алақанымен сипап, қалтасынан орамалын алып сүртіп, үсті-басын қағып-соғып жатып) Жеңгей! Мұныңыз не?!

Жамал. (орнынан атып тұрып кезекшіге төнеді) Ал сендердікі не?! Ә?! Мынау нағыз концлагерь ғой! Әлде фашист боп кеттіңдер ме?! (кезекші мен күзетшілер шегініп кетеді, не дерін білмей дағдарып қалады)

Гүлнәр. (өзінің ашылмаған термосын қоя салып, Беріктің термосын жинайды да соның жанына қояды) Дұрыс! Біздің өзгеден жанымыз бөлек емес. Бүкіл халық аш отырғанда тамағымыздан кесек өтетін біз хайуан деп пе едіңдер?! Шынымен шейх оңбаған сұрқия екен.

Кезекші. Бикеш, хазіреті шейхке тіл тигізбеңіз!

Жамал. (оған және төнеді) Тигіземіз! Ал, не істейсің? Қылатыныңды қылып ал — қолыңда өлейік!

Кезекші. Жеңгей, қойыңыз, сабыр етіңіз. Сіздерді өлтірейін деп тұрған ешкім жоқ.

Күзетшілер термостарды жинап алып кетеді.

Гүлнәр. (Ларисаның жанына отыра бере) Қандай сұрқия еді әлгі шейх!

Жамал. (ол да Марияның жанына жайғаса бере) Ол нағыз мұсылман емес пе! Мейірімді Алланың атымен өзі тамақтанады да, сол мейірімді Алланың атымен өзгелерді аштан қатырып, азаптап өлтіреді.

Іңір түнге ауа бастайды, қараңғылық қоюлана түседі. Тұтқындар ұйқыға жайғасады. Жамал Марияны өзінің аяғына ауыстырып, жанына ана-мына киім төсеп, Лариса мен Берікті екі жағына жайғастырады. Гүлнәр сол отырған жерінде, маңдайын тізелеріне қойып қалың ойға шомып отыр. Бірте-бірте дыбыстар басылып, сахна қараңғылыққа батады. Тек Құран оқыған қаридың дауысы басылмайды. (пауза)

Сахнаны прожектордың жарығы тіліп өтіп, ортадағы топқа тіреліп тоқтайды. Барлығы сол орындарында. Кезекші келеді, оның соңында Иван.

Кезекші. Новиковтар! Тұрыңдар! Міне — сендерді алып кетуге келді.

Иван. Мама! Лариса! (шешесі мен қарындасына ұмтылады, сосын, Жамал мен Гүлнәрді танып, таңырқап кідіріп қалады) Гүлнәр?! Жамал тәте?! Сіздер мұнда не ғып отырсыздар?

Гүлнәр жігітпен сөйлеспейтінін білдіріп жүзін теріс бұрып әкетеді.

Жамал. Неғып отымыз деймісің? Сенің анаң мен қарындасыңмен бірге миналардың үстінде ажалымызды тосып отырмыз. Сендер, нағыз мұсылмандар, бізді, кәпірлерді, не аштан қатырып, не жарып өлтіргендеріңді тосып отырмыз.

Иван. М-м… (қарындасына) Лариса, мен сендердің осында отырғандарыңды бүгін ғана білдім. Бірінші күні қаладан кеткен шығар деп жүргем. (шешесінің жанына тізерлей отыра кетеді) Мама! Мама! (Ларисаға) Мамама не болған?

Лариса. (жылап сөйлейді, дауысында ашу-ыза) Не, көрмейсің бе?! Өлейін деп жатқан жоқ па!

Иван. (одан әрі сасқалақтайды) Қалай… өлейін деп? Неге?!

Сөзі таусылған Лариса жүзін ағасынан бұрып әкетеді де солқылдап жылап жібереді.

Жамал. Сен осындай сұрақ қоюға ұялмайсың, иә! Неден өлейін деп жатқанын білмейсің бе?! Көрмейсің бе, жұрттың қандай мүшкіл жағдайға түскенін! Неше күн болды бұлардың аш-жалаңаш отырғанына! Не су бермейді, не тамақтандырмайды, ауру-сырқаттарға дәрігерлік көмек көрсетілмейді, емшектегі балалар аналарының сүті тартылып қалғандығынан қырылып жатыр. Мүмкін сен осының барлығын білмедім дейтін шығарсың, ә?!

Иван. (Жамалға қарауға, оған жауап қатуға даты бармай, қарындасына) Лариса, мен сендерді алып кетуге келдім. Шейх маған рұқсат берді. Жүр, кетейік. (шешесін көтермек болады, сол жерде Мария ыңырсиды да бүкіл денесі мен аяқтарын созып, қырылдап өтіп кетеді, Иван оны орнына жатқыза қояды)

Лариса. (не болғанын түсініп шешесінің үстіне жата кетіп боздап қоя береді) Ма-ма! Мама! Өлмеші, мама! Өлмеші деймін! Ма-ма!

Жамал. (Марияның тамырын ұстап, қайтып кеткеніне көзі жетіп бетін сипайды да, Иванға қарайды) Иә, Иван, шешең қайтыс болды. Құтылды бұл дүниенің азабынан.

Иван аяғына тұрып, бас киімін шешіп, тер басып кеткен бетін сүрте бастайды.

Иван. Жо-жоқ! Мүмкін емес… мамам өлген жоқ… есінен танып қалған шығар… (отыра кетіп Марияның көкірегін тыңдағысы келгендей қарындасының иығынан тартады)

Лариса. (басын көтеріп алып) Мамам өліп қалды! Өліп қалды! Сен! Сен оны өлтірген! Сен оны өлтірдің! А-а!…

Иван. (шегіншектеп кетіп) Лариса! Олай деме… мен… мен емес… мен тек…

Лариса. Иә! Сен оны өлтірген! Сен! Сен! Мамамды өлтірген сен!

Иван шыдай алмай аяғына тұрады да не істерін білмей жан-жағына қарайды. Сосын Гүлнәрға бірдеңе дейін деп жақындайды.

Иван. Гүлнәр, енді сен бірдеңе деші! Менің не кінәм бар?

Гүлнәр. (бейне-бір құбыжық жақындап келе жатқандай шошынып) Жо-жоқ! Жақындама маған! Жолама! Аулақ!

Жамал. (Иван оған, не істейін дегендей қарайды) Иван, меніңше сенің осы жерден кеткенің дұрыс болар.

Иван. Жарайды… мен кетейін… кетейін. Лариса, кеттік, кетейік, маманы… алып кетейік.

Лариса. Кет! Өзің кет! Мен сенімен бармаймын! Мен сені көргім келмейді! Мына шайтанның формасын көргім келмейді! О-о! Мама! О-о, сорлы мамам-ай!

Иван. (Жамалға) Енді не істейін мен? Бұларды осында қалдырып кете алмаймын ғой. Шейх маған рұқсат берді.

Жамал. Бар қайта сол шейхіңе! Аяғына жығыласың ба, әлде кеңірдегінен аласың ба, не қылсаң о қыл — тек осындағыларға бостандық берсін. Тым құрығанда балалар мен әйелдерді босатсын. Бар! Не ғып тұрсың!

Иван оған қарайды, Гүлнәрға қарайды, қарындасына қарайды, олардың біреуі де оның бар екенін, жандарында тұрғанын сезбегендей теріс қарап отыр. Ақыры мас адамдай тентіректеп жөніне кетеді. Тағы да үнсіздік орнайды, тек Құран оқыған қаридың дауысы естіліп тұр.

АЛТЫНШЫ КӨРІНІС

Асқардың үйінің бөлмесі. Түн, терезе перделері жабулы. Үстелге екі шынтағын тіреп қойып, алақандарымен басын ұстап Асқар отыр.

Асқар. (өзімен өзі) Сонымен не болды? Не бітірдік? Не тындырдық? Иә, енді ешкім зина жасамас, ұрлыққа бармас. Қыз-келіншектер жалаңаш жүрмес. Қылмыс тиылар.

Бірақ, шейх көздеген мақсатына жетті ме? Адамдарды өзгертті ме? Олардың ішкі дүниесі жаңарды ма? Жоқ! Олар енді қатал жазадан қорыққанынан ғана қылмысқа бармайды. Егер ертең шариғат заңының күші жойылса, сол адамдар тағы да сол қылмыстарын істейді. Ал адамдарды қылмыс пен күнәға ар-ұяты, иманы жібермеуге тиіс, олар хиджап пен ұзын етек көйлек кигенде, дүреден, таяқ жеуден қорыққанынан емес, жалаңаш жүре алмайтындығынан, ұялғанынан киуге тиіс. Күнә мен қылмысқа баруға болмайды! — деген қағида біздің адамдардың сана-сезіміне дұрыс тәрбиенің нәтижесінде орнауға тиіс. Алайда… (көрермендерге бұрылады) алайда, біздің тәрбиелеу жұмысымыз ілгері басып келе ме? Неліктен қоғамымызда қылмыстар саны жылдан жылға кемімей келеді? Және де қылмыстың небір сорақы түрлері пайда болған жоқ па! Балаларды зорлап әурелеп өлтіру деген не сұмдық! Жүкті әйелдің кім көрінгеннің астына жатқаны не азғындық?! Бейкүнә сәбиді, туа салысымен, шырылдатып, қоқыс жәшігі мен әжетхана шұңқырына тастап кету не деген хайуандық?! Хайуанның өзі балапанын тастамайды ғой!

Ғабдуррахманды да түсінуге болады. Ол тәрбие жұмысының, салихалы, салауатты өмір сүруге бағытталған үгіт-насихаттың нәтижесіздігінен қатал жаза қолдануға мәжбүр болды. Иә, енді ол мақсатына жеткен сияқты. Егер оның орнатқан тәртібі ұзақ уақытқа сақталса қылмыстың бүкіл түрі мүлдем тиылады. Мүмкін соныкі дұрыс та шығар? Мүмкін адам баласына құлақтан құйған сөзден гөрі соққан дүре тиімді шығар? Мүмкін тәлім-тәрбие таяқсыз, дүресіз адам бойына сіңбейтін шығар? Мүмкін, аюды намазға үйреткен таяқ! деген сөз бекер айтылмаған болар?! (біраз уақыт үнсіз қалады) Ал бірақ… біз аю емеспіз ғой. Біз адам баласымыз. Әлде біздің аюдан еш айырмашылығымыз болмағаны ма?! Жоқ! Олай емес! Адам баласын имандылыққа, мәдениеттілікке, тәрбиелілікке тек жүректен шыққан ақылды, жылы, өткір сөз арқылы, игі үлгі арқылы, шыдамдылықтың, сабырдың арқасында, төзімді де тынымсыз еңбектің нәтижесінде жеткізуге болады. Одан басқа жол да жоқ. Өйткені біз үлгілі аю емес, үлгілі адам тәрбиелеп өсіруіміз керек. Адам баласының тәрбиесін дрессировкаға айналдырған… бұл дегеніңіз адамды адамгершіліктен хайуандыққа, прогрессті регереске айналдырған деген сөз. Жоқ, Ғабдуррахман, мен сізбен ешқашан келіспеймін! Сіздің тәсіліңізді, тәрбие жүйеңізді мен ешқашан қолдамаймын.

Осы тұста есік қоңырауы шыр ете қалады. Асқар селк етеді, сосын тұрып, есікке жақындап, оны ашады. Халел көмекшісімен кіреді.

Халел мен оның көмекшісі. Ассаламү ғалайкүм.

Асқар. Уағалейкүм ассалам. (келген адамдарды үйге кіргізіп, дәлізге көз тастап, есікті жабады) Жоғарлатыңыздар.

Халел үй иесі нұсқаған орындықта жайғасады, көмекшісі есік тұсында қалып тың тыңдайды, ара-тұра терезеге жақындап келіп шымылдық арасынан далаға көз тастап қояды.

Асқар. (өзінің орнына отыра бере) Танымадым ғой… сіз кім боласыз?

Халел. Менің есімім Халел. Мен ұлттық қауіпсіздік комитетінің қызметкерімін, бүлікшілерге қарсы күрес ұйымдастыру үшін жіберілген арнайы бөлімшенің басшысымын. Біз қаланың естияр азаматтарымен бүлікке қарсы іс-қимыл жасайтын ұйым құрдық, гарнизонның есі дұрыс офицерлері мен сержанттарының арасында үгіт-насихат жүргізіп жатырмыз. Әл хизб партиясының мүшелерімен де сөйлесіп ақылға шақырып жатырмыз.

Асқар. Түсінікті. Ал маған қалай қорықпай келіп тұрсыз? Мені бүлікшілердің, Ғабдуррахман шейхтің сыбайласы деген жоқ па… сол естияр азаматтар?

Халел. Жоқ, керісінше, ол азаматтар сізге сенім артып отыр. Және бір тапсырма бар — оны сізден басқа ешкім орындай алмайды. Міне, оқыңыз. (қалтасынан бір қағаз алып Асқарға ұсынады)

Асқар. (қағазды алып жатып) Бұл не?

Халел. Бұл тапсырма. Біздің басшылығымыздың сізге берген тапсырмасы. Керек болса — президенттің тапсырмасы!

Асқар. (қағазды оқып шығып үстелге тастай береді) Астафиралла! Мен мұндай тапсырманы орындай алмаймын.

Халел. Орындайсыз. Иә, бұл тапсырманы орындау оңай болмас. Бірақ сізден басқа ешкімнің қолынан келмейді.

Асқар. О Алла! Енді кісі өлтіру тек имамның қолынан ғана келетін болғаны ма?!

Халел. Кешіріңіз, Асеке. Менің айтайын дегенім, шейх сізден басқа ешкімді маңына жолататын емес. Полковник Смағұлдың көзін жойғаннан бері ол мүлдем адам баласына сенуден қалды. Әсіресе бүгінгі шариғат сотынан кейін ол енді ешқайда бас сұға қоймас.

Асқар. Е-е! Полковник Смағұлды сіздер өлтірген екенсіздер ғой!

Халел. Асеке, полковник Смағұлдың көзін жою жөнінде біз басшылығымыздан бұйрық алдық. Біз гарнизонның бірсыпыра офицерлерін үгіттеп өзіміздің жағымызға шығарып алдық, ал полковник нағыз фанатик екен, көнбей тұрып алды. Содан кейін оның көзін жоюдан басқа еш амал қалмады. Енді шейх Ғабудррахманды жоқ қылсақ қаланы қантөгіссіз азат етуге мүмкіндік туады. Бізге түскен мәліметтер бойынша стадионның жарылғыш миналарын іске қосатын аспап Ғабдуррахманның қолында екен. Біз гарнизон басшылығын қолға алып экстремисттерді тұтқындай бастасымен ол стадионды құртып жібереді. Тұтқындалған күнде дәл өзіне еш қайырымдылық болмайтынын шейх жақсы біледі. Сондықтан оның көзін жойғаннан басқа амал қалмады. Ал ол маңына ешкімді жолатпайды. Өзіне әбден берілген, шейх үшін жанын пида етуге дайын жасақтарымен қоршап алған. Сондықтан, әрі ойлап, бері ойлап, осы тапсырманы сізге жүктегеннен басқа ештеңе ойлап таба алмадық.

Асқар. Жоқ, Халел, мен кісі өлтіре алмаймын. Жо-жоқ, атамаңыз! Кісі өлтіру — зор күнә.

Халел. Мен бәрін түсінемін, Асеке. Бірақ, біз өлтірмесек — ол өлтіреді. Өлтіріп жатыр да! Шариғат сотының үкімімен өлім жазасына кесілгендерден басқа, стадионнан күнде бәлен өлік шығарылады. Жақын арада сондағы тұтқындарды босатып алмасақ, жаппай қырыла бастайды. Тұтқындар әбден ашыққан екен, футбол алаңының шөбін тақырлап жеп қойыпты. Олар шөлден де азап шегіп отыр. Міне бүгін олардың сусыз отығандарына тоғызыншы тәулік кетті! Тоғыз тәулік сусыз отыру дегенді түсінетін шығарсыз. (Халел имамнан көзін айырмайды, ал ол шыдай алмай төмен қарайды) Ал біз бүгін басшылығымыздан таңғы беске дейін стадиондағы жарылғыш миналарды істен шығару жөнінде бұйрық алдық. Сағат бесте президент қалаға шабуыл жасауға пәрмен береді. Ал шабуыл басталысымен Ғабдуррахман стадионды жарып күлін аспанға ұшырады. Ал онда бірнеше мың адам қамауда отыр. Ойланыңыз — бірнеше мың! Бір адамды өлтіру қалай — бірнеше мыңын қырып тастау қалай?! Стадионда жүздеген балалар, кішкентай сәбилер бар. Қателеспесем, сіздің қызыңыз бен ұлыңыз да сонда отыр. Жұбайыңыз жөнінде сөз қозғамай-ақ қояйын. Қалай сіз балаларыңызды ойламайсыз!

Асқар. (басын көтереді) Олар менің жадымнан ешқашан кетпейді, мен оларды әрбір сәтте ойдан шығара алмаспын.

Халел. Онда қалай қол қусырып отырмақсыз?!

Асқар. Мен қол қусырып отырған жоқпын. Күнде шейхтен стадиондағы тұтқындарды босат деп өтінемін. Бірақ ол көнбей тұр.

Халел. Дұрыс, ол ешқашан оларды босатпайды. Өйткені стадиондағы тұтқындар шейхтің аманаттары. Президент автономияны мойындап, шейхтің ұсынып отырған келісім шартына қол қоймағанынша стадиондағы тұтқындарға бостандық жоқ. Ал президент ешқашан автономияны мойындамайды. Және онысы дұрыс. Қазір осы автономияны мойында, ертең тағы біреу дәл осындай бүлік шығарып тағы бірдеңе деп талап қояды. Сонда мемлекетімізді ыдыратып, бөлшекетеп таратып жіберуге бола ма?! Жоқ, болмайды! Президенттің автономияны мойындайтын құқығы да жоқ. Және де ол кісі бұл бүлікті көпке соза да бере алмайды. Бізге берілген мерзім бітті, бүгін ақырғы түн. Ал біз, шейхты, оның қолындағы аспапты істен шығармағанша ешқандай іс-қимыл бастай алмай отырмыз.

Асқар. Мен бәрін түсінемін. Мен… мен соны… өлтірудің де қажеттігін мойындауға дайынмын. Бірақ, мен… өз басым кісі өлтіре алмаймын. Жоқ, бұл іс менің қолымнан келмейді. Менің қолым біреудің өмірін қиуға бармайды. Мүлдем бармайды.

Халел. Барады! Барғызасыз! Егер сіз мыңдаған адамдардың өміріне төніп тұрған қауіпті ойласаңыз, түсінсеңіз, соларды құтқару үшін сіз кісі өлтіруге барасыз. Былай деп ұғыңыз — сол бәлен мың адамның тағдыры, өмірі бір өзіңіздің қолыңызда тұр.

Асқар. Сонда да мен кісі өлтіре алмаймын. Былай істесек қайтеді — мен қазір Ғабдуррахманға барып тағы да сөйлесейін, стадиондағы адамдарды босат дейін. Мен оны көндіремін, мен оны қалай да көндіруге тиістімін!

Халел. (шыдай алмай үстелді алақанымен қойып қалады) Имам! Есіңді жи! Қалай түсінбейсің — ол ешқашан тұтқындарды босатпайды, өлсе де босатпайды! Өлсе бірге алып кетеді, бірақ босатпайды. Бұл жерде енді сөздің қажеті аз. Енді істің кезегі келді. Сіз сол істі қолға аласыз, сіз оны өлтіресіз! Өлтіресіз де бірнеше мың адамды аман алып қаласыз. (қалтасынан тапанша алып шығады) Мінеки, осы тапаншамен сіз шейхті атып тастайсыз!

Асқар. (екі қолын ала қашып) Жо-жоқ! Атамаңыз! Мен өмірі қолыма қару ұстаған емеспін, мен тапаншадан ату білмеймін. Адам түгіл итті де ата алмаймын.

Халел. Бұл шейх иттен де жаман болып тұран жоқ па! Ал тапаншадан ату оп-оңай. Бұның оқтары уландырған, сіз әйтеуір шейхтің денесінің бір жеріне тигізсеңіз болды, жеңіл жараның өзі жеткілікті. Және дәл жанында тұрып адамға оқ дарытпау мүмкін емес. (тапаншаның тетіктерін көрсетіп үйрете бастайды) Міне, мына тетік тапанша өз бетімен атылып кетпеуі үшін былай басылады, яғни, атардың алдына оны былай шегіндіресіз. Содан кейін тапаншаны шейхке көздеп шүріппесін бассаңыз болды оқ атылады. Және саусағыңызды шүріппеден алмасаңыз бұл тапанша оқ жаудыра береді. Түсіндіңіз бе? Мінеки, қолыңызға алып атып көріңіз, қорықпаңыз.

Асқар. (тапаншаны алуға асықпайды) Бұл істі жүктейтін басқа адам табылмағаны ма?

Халел. Табылмады. Табылмайды да! Бұл іс тек сіздің қолыңыздан келеді. Шейх тек сізге кәміл сенеді. Сіздің киіміңізді тексермей, тінітпей оған кіргізеді. Біз оның бәрін анықтадық. Мына тапаншаны ішкі қалтаңызға салып алыңыз. Бұл тапаншаны ешқандай электронды аспап та сезбейді, ит те иісін алмайды.

Асқар. Жақсы, мен шейхты өлтірдім делік, ал сонда оның жанындағы жасақтары сол аспапты іске қосып стадионды жарып тастамай ма! Шейхті өлтіргенмен біз мақсатымызға жете аламыз ба?!

Халел. Ол үшін қам жемеңіз. Біз мынадай жәйтті анықтадық — аспапты іске қосу үшін құпия код қолдану керек. Ал кодты шейх өзі ғана біледі екен. Одан басқа тірі жан білмейді. Яғни шейхтен басқа жан аспапты іске қоса алмайды. Сіздің міндетіңіз — тапаншаны шейхке кезеп шүріппесін басу — ар жағын тапанша өзі біледі. (тапаншаны Асқарға ұсынады) Тек, атардың алдында мына тетікшені былай қайтаруды ұмытпаңыз.

Асқар. (тапаншаны қолына алады да сол тетікшені басады) Осылай ма?

Халел. Иә. Енді тапанша оқ атуға дайын. (имамның тапанша ұстап тұрған қолын кілем ілініп тұрған іргеге қарай бұрып) Ал, басыңыз шүріппені.

Асқар. Қалай, дәл осы жерде ме? Үйдің ішінде ме?

Халел. Ата беріңіз, бұл тапаншаның дауысы қатты шықпайды. Оқ бұл қабырғаны тесіп шыға алмайды. Басыңыз, басыңыз шүріпені! Қорқпаңыз. Қаттырақ басыңыз.

Асқар шүріппені басып қалады, тапанша сәл ғана шырт етіп оқ атады.

Асқар. Ойбай!

Халел. Міне, көрдіңіз ғой — оп-оңай. Шейхті атып тастасымен тапаншаны ұстаған бойы қолыңызды қалтаңызға салыңыз да ақырын ғана шейхтің кабинетінен шығып кетіңіз. Сізді ешкім бөгей қоймас. Ал егер біреу-міреу бөгесе — тапаншаны қолданыңыз, ойланбастан қарсы келгенді де атып тастаңыз. Тапсырма орындалысымен біз сізге көмекке келеміз. Әрине, бұл қатерлі іс, сіз оны түсінген боларсыз. Бәлен мың отандастарымыздың өміріне қатер төніп тұрғанда біз өзіміздің қауіпсіздігімізді ойлай аламыз ба.

Асқар. Иә, әрине, мен өзімнің қауіпсіздігімді ойлап тұрған жоқпын.

Асқар тапаншаны қайда қоярын білмей үстелдің үстіне қоя салады.

Халел. Ал енді шейхке телефон шалып қабылдауын сұраңыз. Өте маңызды шаруа жөнінде сөз бар, ертеңге қалдыруға болмайды деңіз. Қалай да болса оңаша қабылдауын талап етіңіз. Ол сіздің сөзіңізді жерге тастамайды, міндетті түрде қабылдайды.

Асқар. (телефонның тұтқасын алып) Иә, мүмкін… мүмкін келісер…

Осы тұста есіктің қоңырауы соғады. Халел есік көзінде тұрған көмекшісіне қарайды, ол есіктегі тесік арқылы сыртқа көз тастап, сосын Халелге белгі береді. Халел аңырап тұрып қалған Асқарға қарайды.

Халел. (сыбырлап) Бүлікшілердің біреуі көрінеді. Ол кім болуы мүмкін?

Асқар. Білмеймін.

Халел. Сіз ешкімді тосып отыған жоқ па едіңіз?

Асқар. Ж-жоқ… егер әйелім мен балаларымды ертіп әкелген болмаса… бірақ оларды кім босатар дейсің.

Халел. Біз ана бөлмеге кіре тұрайық, сіз есікті ашыңыз. (келесі бөлмеге беттей бере) Асеке, тапаншаны қалтаңызға салып қойсаңыз.

Асқар. Ә! Иә, иә! (тапаншаны қалтасына салып есікті ашады — Иван келеді) Иван?! Сен не ғып жүрсің түнделетіп?

Иван. Ассаламү ғалайкүм.

Асқар. Уағалайкүм ассалам. Жоғарлат. Кел, отыр мына орындыққа. (өзі басқа орындыққа отырып жігіттің бетіне үңіледі) Саған не болған?

Иван. (Асқардың ұсынған орындығына жайғасып) Иә… Асқар аға, мамам қайтыс болды.

Асқар. Ә! Не дейсің?!

Иван. Иә, Асеке, мамам қайтыс болды. Лариса екеуі қаладан кетпепті, стадионда аштан аш отырыпты. Мен оны бүгін ғана білдім, маған олар жөнінде стадионда күзетші болып істейтін танысым айтты. Сосын шейхтен шешем мен қарындасымды үйге алып кетейін деп рұқсат сұрап алып барғам… сөйтсем, стадион нағыз концлагерьге айналыпты. Сондағы мыңдаған адамдардың жағдайын көріп жаным түршігіп кетті. Олар әбден арыған, балалар су сұрап ыңырсиды, жылауға әлі келмейді. Футбол алаңының шөбін тақырлап жеп қойыпты. (пауза) Асқар аға, жарайды, олар кәпір болсын. Бірақ, балалардың не жазығы бар? Емшектегі балаларды, кішкентай сәбилерді кәпірлер қатарына жатқызуға бола ма? (имамға қарайды, ол ше үнсіз төмен қараған бойы отыр) Сосын… сосын мен мамам мен Ларисаны тауып алдым. Ал олардың жанында Жамал тәте мен Гүлнәр отыр екен. Берік те сонда. Мен оларды сонда отырар деп ешқашан ойламап едім. Егер оларды кәпір десек, онда… онда түк түсінсем бұйырмасын! (ол имам бірдеңе дей ме деп тоқтайды, бірақ имам сол отырған бойы қозғалмайды) Сосын… мамам ес-түссіз жатыр екен, мен оны көтеріп әкетейін деп едім, ол сол жерде жан тапсырды… сол жерде, менің қолымда кете барды… тұп-тура менің қолымда өтіп кетті. Ал Лариса… ол… ол маманы сен өлтірдің деп бетіме басты. Енді… енді ойлап көрсем, оның сөзі дұрыс екен. Мен… мамамның өліміне мен кінәлімін.

Асқар. Жоқ Ваня, олай деме. Сен кінәлі емессің.

Иван. Иә, менде барлық кінә. Жамал тәте де солай деді, Гүлнәр да… ол ашық айтпаса да жүзі соны білдіріп тұрды. Олардың маған қараған жанарларын көрсеңіз ғой! Мен оларға құбыжықтай көрінген шығармын. Ондай көздердің қарасына шыдау мүмкін емес-ті. Сосын мен кеттім. Ал мамам мен Лариса қалды. Тым құрығанда мамамның мәйітін алып кетейін деп едім, Лариса көнбеді. Жамал тәте, шейхке бар, тым құрығанда стадиондағы балалар мен бала емізіп жүрген әйелдерді босатуын талап ет, деді. Шейхке барып едім, қорғаушылары жібермеді. (пауза) Біз халықтың алғысының орнына қарғысына тап болдық. Сосын… міне, сізге келдім. Сіз не дей аласыз, аға? Шариғат заңы адам баласын мал құсатып шөп жегізіп, оттатып қой дей ме?!

Асқар. Е-ей, Ваня, Ваня! Біз алданып қалыппыз. Иә, сен сияқты тәжірибесіз жас жігітке алданып қалу ғажап емес. Бірақ мына мен сияқты, оқыған, білімі толық адам да алданады екен. Енді менің де көзім ашылды. Иә, ислам діні адам баласын хайуанға айналдыр, мал қыл демейді. Жоқ, ол керісінше, имандылыққа, адамгершілікке жетелеуге тиісті. Сен дұрыс айтасың — стадиондағылар кәпір емес. Олардың бәрі кәпір емес. Стадионнан тыс жерде де кәпірлер бар. Сенікіндей униформа кигендердің ішінде де, өздерін, мен мұсылманмын деп кеуделерін соғып жүргендердің ішінде де кәпірлер бар. Ал сол кәпірлер — ең қауіпті кәпір. Олар нағыз шайтанның сапалақтары. Шайтан да кейде имандылықтың киімін киіп жылтырап жүреді, адамдарды адастырады. О-о! Ол лағнет келгірдің білімі де, сұрқиялығы адам баласын есінен адастырып, ең игі ойын, пиғылын, ниетін бұрып жіберіп, қатыгездікке, оңбағандыққа, зұлымдыққа апарып соқтырады. Сондықтан сен өзіңді кіналай берме.

Иван. Сонда мен енді не істейін, аға? Стадионға барғым келмейді. Ал бірақ мамамның мәйітін алып шығу керек, адам сияқты о дүниеге аттандыру керек. Жалпы, енді біз не істеуіміз керек? Сіз маған бір кеңес бере аласыз ба?

Халел. (бөлмеге кіріп келеді — Иван орнынан атып тұрады) Қорықпа, інішек, мен Асекеңнің досымын.

Иван. Ассаламү ғалайкүм.

Халел. Уағалайкүм ассалам. (екеуі қол алысып амандасады) Отыр Иван, ақылдасу керек. Менің есімім Халел. Мен бүлікшілермен күресу үшін жіберілген арнайы бөлімшенің басшысымын. Мен бәрін естідім, сенің қайғыңа ортақтасам, қайырлы қаза болсын. Әрине, қазір сенің есі-дертің шешеңнің мәйіті мен қарындасыңды алып шығуда. Бірақ стадионда отырған қалған жұртты да ойлау керек. Оларды күзетіп отырған жігіттердің ішінде сен сияқты көзі ашылған жандар бар шығар. Сол жігіттердің де бастары қатып жүрген болар. Солармен сен арқылы байланыс жасап көрсек деймін. Бірақ асығу керек. Уақыт тығыз. Азанда біз іс-қимылға көшпекпіз. Бірақ бір мәселе бізді бөгеп тұр. Сен стадионның миналанып тасталғанын білесің бе?

Иван. Мен о жөнінде бүгін ғана естідім. Бағана стадионда болғам. Сонда кезекші күзетші айтты, Жамал тәте, ол Асқар ағаның жұбайы, со кісі стадион миналанып тасталған депті. Бірақ оған ешкім сенбейді.

Халел. Сенуге тура келеді. Миналардың санын ешкім белмейді, ал оларды іске қосатын аспап шейхтың қолында. Сол аспапты қолға түсірмей, істен шығармай стадиондағыларды құтқара алмаймыз. Әрине, егер біз тұтқындарды шейхке білдірмей стадионнан шығарып алсақ… бұл, бір қарағанда, мүлдем мүмкін емес сияқты. Алайда, біз барлық мүмкіндіктерді пайдалануға тырысуымыз керек. Стадион күзетушілердің арасында сенімді достарың бар ма?

Иван. Бар.

Халел. Ал, онда, Иван, кетейік. Стадион күзетінің арасындағы мүлдем ақыл-есінен айырылмаған жігіттермен байланыс жасап сондағы тұтқындарды азат етіп көрейік. (Асқарға) Ал, Асеке біз кеттік. Есіңізде болсын — біз сізге ең үлкен үміт артып отырмыз. Аман сау кездескенше.

Асқар. Аман-сау кездесуге жазсын Алла тағала!

Халел көмекшісімен Иванды ертіп кетеді. Асқар олар кетісімен қалтасынан тапаншаны алып, әрлі-берлі жүріп сөйлейді.

Асқар. Сонымен мен енді жендет болдым. Мен енді адам өлтіруге тиістімін. Басқа амал жоқ дейді… иә, солай. Ал мүмкін шейх… мүмкін ол сөзге көнер? Не де болса тағы бір рет, ақырғы рет сөйлесіп көру керек. Ал содан кейін… содан кейін көнбесе… көнбесе… содан кейін көнбесе… сонда… һм… (тапаншаға көз тастап) Жоқ! Көндіру керек! Қалай да болса көндіру керек. Одан басқа амал жоқ!

Ұялы телефонын алып шейхтің нөмірін тере бастайды. Осы тұста есік қоңырауы тағы да шылдыр етеді. Асқар бір мезет сол жаққа қарап тұрып, содан кейін есікке беттейді. Бара жатып қолындағы тапаншаны қалтасына салады. Есік ашысымен бөлмеге Иван кіріп келеді.

Асқар. Ваня?! Не болып қалды? (есікті жабады) Сен неге қайтып келдің? Халел қайда?

Иван. Асеке, мен бір минутке оралдым. Халел мені төменде тосып тұр. Мен… мен… сізге келгенде тағы бір маңызды мәселе жөнінде сөйлесейін деп едім. Бірақ енді уақыт тығыз. Қысқасы, Гүлнәр…

Асқар. Гүлнәрға не болды? Ол өзі аман ба?!

Иван. Жоқ… Иә, иә, аман! Мәселе онда емес, мәселе менде. Сіз ештеңе білген жоқсыз, ал мен… біз… қысқасы, Гүлнәр екеуміз бір-бірімізді қатты ұнаттық, бір-бірімізге ғашық болдық. Мен сізден Гүлнәрдың қолын сұрайын деп жүргем, ал ол… ол маған ислам дінін қабылдау керек деді. Сонымен, міне…

Асқар. (Иванға бүкіл денесімен бұрылып) Не?! Сен ислам дінін менің қызымды алу үшін қабылдадың ба?! (Иван төмен қарап күрсінеді) Жо-жоқ! Мүмкін емес!

Иван. (басын көтереді) Иә, Асеке, Гүлнәр ислам дінін қабылдау керектігін айтқанда мен ойланбастан шешім қабылдадым. Содан бәрі жақсы болушы еді, егер… егер мына шейх кездеспегенде. Ол… ол, білмеймін не қылғанын, әйтеуір со кісімен кездесуім мұң екен, ақыл-есімнен айырылдым да қалдым. Сосын соңына қалай түсіп кеткенімді өзім де білмей қалдым.

Асқар. (қолын жігіттің иығына салып) Өзіңді кінәлай берме, Ваня, жалғыз сен емес шейхтің арбауына тап болған.

Иван. Иә, қаншама жігіттер шейхтің соңында кете барды. Бір жағынан сіз соның жанында жүрдіңіз ғой. Сондықтан бізде еш күмән да болған жоқ.

Асқар. (ауыр күрсініп) Иә, оның маған соншама жабысқаны енді түсінікті болды.

Осы жерде есіктің қоңырауы тағы да шылдыр етеді.

Асқар Иванға келесі бөлмеге тығыла тұр деп белгі береді. Иван сол бөлмеге кіріп кеткеннен кейін имам есік ашады. Шейх кіреді. Оның үстінде жамылғысы басына жабылған плащ.

Ғабдуррахман. (жамылғышты артқа қарай сермеп тастайды) Ассаламү ғалайкүм, Асеке!

Асқар. (не істерін білмей дағдарып есікті жаппай шейхтың соңынан үстелдің жанына келеді) Уа ғалайкүм… ассалам.

Ғабдуррахман. (үстелдің жанында тұрған орындықтың арқасына қолын қойып тоқтайды) Кешіріңіз, Асеке, түн жамылып келгенімді. Бірақ, астыртын жағдай… (имамға тесірейіп қарайды да) Асеке, сізге не болған? Жүзіңіз боп-боз ғой.

Асқар. Ж-жоқ… жоқ, ештеңе емес. Тек… сізді бүгін… дәл осы жерде көрем деп ойламап едім. Алайда мен де сізбен оңаша сөйлесейін деп едім.

Ғабдуррахман. Кешіріңіз, жағдай солай болды. Сізді үйіңізде оңаша кездестірмесем… мешітте жаныңызда әрдайым біреулер жүреді. Ал өзіме шақырайын десем… білесіз ғой — менің сарбаздарым мені ешқашан жалғыз қалдырмайды. Міне, сондықтан түнделетіп, жасырын келдім. Мен сізді ұйықтап қалған шығар деп ойладым… бірақ, сіз әлі жатпапсыз.

Асқар. Енді қайдағы ұйқы! Не ұйқы келмейді, не ас жүрмейді.

Ғабдуррахман. Асеке, сіз мені кешіріңіз. Мен сіздің үйдегі жеңгейді, қызыңыз бен ұлыңызды босатсын деп бұйрық бердім. Жаңа, осында келердің алдында стадионға жігіттерді жібердім. Сіз олар үшін уайымдамаңыз — қазір олар азат етіледі. Мен жігіттеріме жеңгейді апар деген жеріне жеткізіп тастаңдар, деп бұйырдым. Және бүгін Иван Новиков та шешесі мен қарындасын стадионнан алып кетуге рұқсат сұраған, мен оған рұқсат бердім. Алайда оның шешесі өліп қалыпты. Ал қарындасы шешесінің мәйітінің жанында қалыпты. Мен ол баланы мәйітпен бірге үйіне жеткізсін дедім, жерлеуге қажет қаражатты партияның қорынан бөліп бердім. Мүмкін осы үйдегі жеңгей солармен бірге болар. Міне, көрдіңіз бе — уайымдайтын ештеңе жоқ.

Асқар. Мен өз отбасым үшін ғана уайымдап отырған жоқпын. Мен бүкіл стадиондағылар үшін, бүкіл қала тұрғындары үшін уайым жеп отырмын. Сіз енді өзіңіз де түсінген боларсыз — сіздің экспериментіңізден ештеңе шықпады. Сондықтан енді қару-жарағыңызды тастағаннан басқа амал қалмады. Иә, сіз сөзсіз сотталасыз… біз бәріміз сотталамыз. Бірақ, қару-жарақ тастап, қаланы қарулы күштеріне тапсырсаңыз, сот сізге жеңілдік жасайды.

Ғабдуррахман. (өңі бұзылып кетеді) Жоқ! Мен ол сотты заңды деп санамаймын. Мен тек Аллаһтың сотын, Аллаһтың заңын мойындаймын. Қару-жарағымызды да тастамаймыз — алдымызға қойған мақсатымызға жетпей тастамаймыз. Ал мына біздің, сіз айтқандай, экспериментімізден түк шықпады дегенмен мен келіспеймін. Өзіңіз білесіз — осы қысқа мерзімнің ішінде қаламыз әжептәуір тазарып қалды. Біз қылмыстың барлық түрлерін тыйдық. Мұсылмандар оң мен солын аңғара бастады, намаз оқуды үйренді, адам сияқты киім киуге дағдыланды. Қазір еш қауіпсіз түнгі көшелермен жүруге болады. Қала тұрғындары бір-бірімен сыпайы сөйлеседі, адал сауда-саттық жүріп жатыр, ешкім ешкімді алдамайды, ешкім ешкімді қанамайды, азық-түлік пен басқа тұтынатын тауарлар таза, хәләл. Біз арақ пен есірткіні жойдық. Банкілер дұрыс жұмыс істей бастады, бұрынғыдай өсім пайызын алып ашықтан-ашық тонау деген жоқ. Шенеуніктер жұмысын адал, әділ атқаруда. Ешкім пара алмайды — пара бермейді. Бұдан басқа не керек?! (шейх имамға қарайды, бірақ ол үндемейді) Иә, мүмкін біздің бастамамыздың болашағы жоқ та болар. Бірақ мен кәміл сенемін — қалай да болса, түбінде, егер халық әбден малғұндыққа, азғындыққа батып, құрып кеткісі келмесе, бәрібір, ерте ме, кеш пе, болашақта бір шариғат заңын қабылдайды. Мен… тек сол болашақ қоғамға алғашқы жол салушымын. Менің ізіме түсетіндер болады әлі, болады, иншалла! Олар тіпті менен де асқан мұсылман болады, адамзат әлі түседі Алланың тура жолына, түседі!

Асқар. Мен ислам дінінің болашағы жоқ деп тұрған жоқпын. Ал, бірақ сол жарқын болашаққа сіздің салған қатерлі соқпағыңыз апармайды. Болашаққа ізгілік, рақымдылық, мейірімділік, адамгершілік, имандылық жолымен ғана баруға болады. Және бұл ұзақ жол. Ал сіз сол жарқын болашаққа бір күнде, бір-ақ секіріп түсемін деп ойлайсыз. Сізден де бұрын сондайлар болған. Жүз жыл бұрын Ленин деген біреу бір күнгі төңкерістің нәтижесінде жер бетінде жұмақ орнатпақшы болған. Халықты қандай жұмаққа түсіргенін өзіңіз де білетін шығарсыз.

Ғабдуррахман. Сіз мені Ленинге теңедіңіз, иә?! Бірақ, ол кәпір емес пе еді! Және оның қателігі…

Асқар. Оның қателігі — сіздің қателігіңіз! Халықты жұмаққа дүренің астына алып, қамшымен айдап апарып қамауға болмайды. Адам баласы жұмаққа өз еркімен, өзінің имандылығының, тақуалығының нәтижесінде кіре алады. Басқа жол жоқ, басқадай Алла тағала оны жұмаққа кіргізбейді де!

Ғабдуррахман. (сағатына қарап қойып) Асеке, кімнің жұмаққа кіріп, кімнің кірмейтінін бір Аллаһ біледі. Менің сізбен сөз таластыратын уақытым жоқ. Сіздің көз қарасыңыз өзіңізге, менің көз қарасым өзіме. Меніңше, біздің халықты тек таяқтың көмегімен тәртіпке шақыруға болады. Оңдап тұрып сабап алмасаң райынан қайтар емес. Менің оған көзім әбден жетті. Қайткенде мен өз жолымнан таймаймын.

Асқар. Егер менімен сөз таластырғыңыз келмесе, менімен сөйлескіңіз келмесе, мұнда неге келдіңіз?

Ғабдуррахман. Жоқ, Асеке, мен сізбен сөйлескім келеді. Мен сізбен әрдайым сөйлескім келеді. Бірақ қазір уақыт жоқ. Уақыт тығыз. Өйткені бағана, күн батысымен, маған қаланың сыртынан елші келді. Ол президенттің ультиматумын алып келіпті. Таң атқанша қару-жарақ тастап қаланы тапсырыңыз, депті президент. Таң атысымен шабуыл жасауға пәрмен беремін, дейді. Міне, сізге келген себеп осы. (Асқарға ультиматумды береді)

Асқар. (оқып шығып) Мен сізді әуелден ескерттім ғой — президент ешқашан автономияға келісім бермейді деп. Ол енді шабуылға бел байлады. Сізге беретін кеңесім — қару-жарақ тастап ақ жалау көтеріңіз. Ең әуелі стадиондағы тұтқындарды босатыңыз.

Ғабдуррахман. Мен сізден кеңес сұрауға келген жоқпын. Мен ешқашан қолыма алған қаруды тастамаймын, ақ жалау көтермеймін.

Асқар. (көтеріңкі дауыспен, тағаты таусыла) Менің кеңесім керек болмаса, онда бұл әңгімені несіне бастадыңыз?!

Ғабдуррахман. (тесірейіп қарап тұрып) Мен сізге бір ұсыныспен келдім. Сіз менің елшім болмақсыз. Сіз президентке менің бір ұсынысымды жеткізесіз.

Асқар. Ғабдуррахман! Президент енді сізден ешқандай ұсыныс қабылдамайды. Ол ультиматум қойды — сізде енді көп уақыт қалған жоқ. Қазір, бір-екі сағаттан кейін таң атады. Сосын… арғы жағын өзіңіз білесіз. Шабуыл басталысымен қан судай ағады.

Ғабдуррахман. Бір-екі сағат жеткілікті мерзім. Сіз елші болып барып президентпен жолығасыз. Иә, ол автономияға келіспейді. Менің оған көзім жетті. Енді мен оған тағы бір ұсыныс жасайын деп отырмын. Біріншіден, біз оның талабына сәйкес қаруымызды тастап қаланы әскер мен полицияға тапсырамыз, ал ол мені және менің партиялас жолдастарымды, сарбаздарымды қудаламайды, соттамайды. Екіншіден, бізге өзеннің арғы жағындағы шағын ауданды береді — біз сонда жеке үмбет болып, жеке қоғам құрамыз. Иә, иә, біз енді мемлекеттің заңын мойындаймыз. Тек жергілікті билік біздің ішкі өмірімізге кіріспейді. Біз, өзіміздің арамызда, өзіміздің жеке ұйымымызда шариғат заңымен өмір сүреміз. Біздің шағын ауданымызда кәпірлер тұрмайды. Біздің балаларымыз медереседе дәріс алады. Біздің қыздарымыз, әйелдеріміз, ер-жігіттеріміз мұсылманша киініп жүреді. Өзіміздің шағын ауданымызда біз өзіміз тәртіп орнатамыз. Бұзықтыққа жол бермейміз. Қысқаша айтқанда, біз үлгілі, ислами шағын аудан орнатамыз. Сонан соң, кімнің заңы жақсы, кімнің заңы дұрыс, ал кімнің заңы бұрыс екеніне халықтың көзі жетеді. Нәтижесінде біздің шағын ауданымыз, бірте-бірте, жылдан жылға өсіп, кеңейіп, болашақ ислами мемлекеттің, одан әрі ұлы халифаттың негізін құрайды.

Асқар. Ғабдуррахман, сіз әлі ештеңе түсінбепсіз. Халифат жөнінде әңгімені қоя тұрайық. Президент мына ультиматумында ешқандай шартсыз, жаңа ұсыныссыз қару-жарақтарыңызды тапсырып ақ жалау көтеруді талап етіп отыр. Мен сіздің жаңа идеяңызды қолдамаймын. Сондықтан ешкімнің алдына ондай ұсыныспен бармаймын.

Ғабдуррахман. (сол тесірейген көздерін имамнан айырмай біраз тұрады да серпіліп бойын түзейді) Сонымен маған үзілді-кесілді жоқ дедіңіз, иә?!

Асқар. Иә. Мен сізден қантөгіске жол бермей бүлікті доғаруыңызды талап етемін. Тоқтаңыз, шейх! Әлі де кеш емес. Істеген ісіңізді мойыныңызбен көтеріп жазаңызды алыңыз. Қазір тоқтасаңыз президент өз тарабынан кешірім жасауға дайын. Мына ультиматум соған кепіл.

Ғабдуррахман. Маған оның кешірімі керек емес! Ал егер қан төгілсе, ол қан менің мойыныма артылмайды — менің қан төккім келіп тұрған жоқ. Ол қан өкіметтің, президенттің мойнына артылады. Өйткені мен емес — ол маған шабуыл жасайын деп тұр. Мен мәселені бейбітті түрде шешуге бір емес, екі ұсыныс жасап отырмын. Ал егер қабылдамаса, қабылдамай-ақ қойсын — біз оңайлықпен берілмейміз. Біз автономиямыз үшін бір қасық қанымыз қалғанша шайқасамыз. Президент тып-типыл болған қаланың орнын сипап қалады. Егер ол соны мақсат тұтып тұрса — бастасын шабуылды. Мен айтқанымнан қайтпаймын. Ең әуелі стадионның күлі аспанға ұшады. (қалтасынан ұялы телефон алып бір нөмірді тере бастайды)

Асқар. Не істейін деп тұрсыз? Кімге қоңырау шалайын деп тұрсыз?

Ғабдуррахман. Ешкімге емес. Мен дәл қазір стадионды жарайын деп тұрмын. Мен бір нөмірге телефон шалсам болды, жүздеген миналар іске қосылып, стадион бүкіл тұтқындарымен аспанға ұшады. (кнопкаларды пипылдатып нөмірді тере береді)

Иван. (қолында атуға даяр тапаншамен бөлмеден шығып қаруын шейхке кезейді) Шейх! Сіз оны істей алмайсыз! Телефонды үстелдың үстіне қойыңыз да кейін шегініңіз. Әйтпесе мен атамын.

Ғабдуррахман. Әй, мұның кім өзі! Мұсылман! Қалай ғана өзіңнің шейхіңе қару көтеруге датың барды, ә?!

Иван. (Асқар біресе Иванға, біресе Ғабдуррахманға қарап тұрады) Ал егер сол шейх жынданып кетсе ше! Егер ол қанпезер жыртқыштай адамдарды жалмап жатса ше! Сонда не істеуім керек?! Енді былшылды доғарыңыз! Телефонды үстелге қойып кері шегініңіз! (жақындай түседі)

Ғабдуррахман. (екінші қолымен тапаншасын суырып алып) Жоқ! Ғабдуррахман шейх ешқашан шегінбейді! Сен, боқмұрын, оны білуге тиістісің! (тапаншаның тетікшесін басып қалып Иванға кезейді) Бала! Таста қаруыңды! Білесің ғой — мен атқанда мүлт жібермеймін.

Иван. Ақырғы рет ескертемін: қойыңыз телефонды үстелге!

Екі оқ қатарынан атылады. Иван құлайды, ал оның оғы шейхқа дарымайды. Шейх түк болмағандай тапаншасының тетікшесін басып жерде қимылсыз жатқан Иванға қарайды. Асқар Иванның жанына тізерлей отыра кетіп құлағын оның көкірегіне тосады, сосын аяғына тұрады.

Асқар. (көздерімен шейхті ішіп-жеп барады) Қанішер! Бұл жазықсыз жанның не кінәсі болды! Бұны не үшін өлтірдің?!

Ғабдуррахман. Бұл жазықсыз жанның орнында мен де жатушы едім. Бұл кісі өлтіру емес — бұл әділ жекпе-жек. Бұл жігіт қаруын бірінші көтерді, бірінші атты, содан міне, жазасын алды. Әлін білмеген әлек! (қайтадан ұялы телефонның кнопкаларын басып керекті нөмірді теріп болып имамға қарайды) Міне, нөмір терілді, енді тек қоңырау шалатын тетікшені басып қалсам, стадион бір үлкен қоқыс үйіндісіне айналады. Сонымен, имам, сіз менің ұсынысымды қабылдайсыз ба, әлде қабылдамайсыз ба?

Асқар. (қалтасынан Халел берген тапаншаны алып шығып шейхке кезейді) Телефонды үстелге қойыңыз, шейх! Қойыңыз да, қолдарыңызды көтеріп кері шегініңіз.

Ғабдуррахман. О-һо! Асеке, мұныңыз не?! Дәл сізді қолыңызға қару алады деп ешқашан ойламап едім.

Асқар. Алуға тура келді. Сіз маған басқа амал қалдырмадыңыз. Мен сізді теріс жолдан тайдырамын деп бақтым. Аллаһ куә — сіз сөзге көнбедіңіз. Енді қарудың күшімен көндіргеннен басқа амал қалмады. Өйткені мен сол мыңдаған адамдарды, бейкүнә балаларды өлтіргізіп қоя алмаймын. Сөзбен тоқтата алмасам, қарудың күшімен тоқтатамын.

Ғабдуррахман. (күледі) Қызық екен! Бірдей бір қаланың имамы, кеше ғана мешіттің мінберінен имандылыққа, ізгілікке, рақым мен мейірімділікке шақырып жалынды уағыз айтқан адам енді өзінің мұсылман бауырына қол көтеріп, оны атып тастауға дайын тұр. Қойыңыз, Асеке, сізге бұл іс жараспайды. Сіз өзіңізді айнадан көрсеңіз… (тағы да күледі) жоқ, сіз ата алмайсыз. Сіз адамды өлтіре алмайсыз. Адам өлтіру оңай шаруа емес.

Асқар. Иә, мен сізді өлтіргім келмейді. Бірақ, бәлен мың… барлық қаланың тұрғындарын санағанда алпыс мың адамның өмірін сақтап қалу үшін мен сол күнәні мойыныма артып алуға бармын. Ал, қойыңыз телефонды үстелге. Қолыңызды көтеріңіз де шегініп кетіңіз. (Ғабдуррахманның қозғала қоймағанын көріп) Ғабдуррахман, мен сізді шынында да атып тастаймын!

Ғабдуррахман. Ата алмайсыз! (тапаншасын көтеріп Асқарға кезейді) Ал мен сізді оп-оңай атып тастаймын. Есіңізде болсын — мен ешқашан мүлт жібермеймін. Егер тапаншаңызды шошаңдатуыңызды қоймасаңыз мен стадионды жарып тастаймын! (телефон ұстап тұрған қолын жоғары көтереді)

Асқар. Ғабдуррахман! Тоқтат! Тоқтат деймін! А-а! (тапаншаның шүріппесін басады, тапанша екі-үш оқ атып жібереді. Бір оқ Ғабдуррахманның телефон ұстап тұрған қолына тиіп ол телефонды еденге түсіріп алады; іле Асқардың ұстап тұрған тапаншасы да тарс етіп еденге құлап түседі)

Ғабдуррахман. (таңғалған кейіппен) Ә?! Сіз… сіз шынымен маған оқ аттыңыз ба?! (құлай жаздап, үстелге сүйенеді, еденде жатқан телефонына қарайды, ол тым алыс жатыр, оны алмақшы болып бір қадам жасайды, бірақ басы айналып, теңселіп біраз тұрады да, телефонға жете алмайтынына көзі жетісімен бойын түзеп тапаншасын имамға кезейді) Мына оқ… маған тиген оқ жәй емес… бұл улы оқ. Тапаншаны сізге кім берді? Ә… түсінікті. Олар… әлгі полковник Смағұлды өлтіргендер… иә. Полковник те тап осындай жеңіл жарақат алып жан тапсырған. Сонымен, мен қазір жан… жан тапсырамын. Сіз… имам Асқар, сіз сонда жендет болғаныңыз ба? (имам үндемейді) Иә, иә! Білемін не айтпағыңызды. Сен де жендетсің, дейсіз ғой. Бірақ мен Алла тағаланың жендетімін… ал сіз ше? Сіз… сіз шайтанның жендетісіз. Иә, солай… Ал онда… онда ренжімеңіз, Асеке. Онда мен жәй кете алмаймын. (жерде жатқан телефонға қарайды) Әттең! Әлгі кәпірлерді бірге ала кете алмадым. Сіз дегеніңізге жеттіңіз. Сондықтан сізге кешірім жоқ. Ал, қош… Асеке… мүмкін кездесерміз… қиямет күні… сонда… сонда… Аллаһ тағала… егер ол… ол… бізді сонда кездестірсе.

Тапанша оқ атысымен шейхың қолынан еденге құлап түседі. Асқар құлайды. Ғабдуррахман бір-екі секунд теңселіп тұрады да, ол да сылқ етіп құлап түседі. Біраз уақыт тыныштық орнайды. Ашық қалған есіктен Халел кіреді, оның қолында атуға дайын тапанша. Оның соңында көмекшісі.

Халел. (сұлап жатқан шейхті көріп) Шейх Ғабдуррахман?! (көмекшісіне) Көрдің бе, біздің жанымыздан сып беріп өте шыққан адамның кім екенін! (үстелді айнала беріп Асқар мен Иванның мәйіттерін көріп тізерлей кетіп тамырларын басып олардың өтіп кеткеніне көзі жетіп алақандарымен бетін сипайды да орнынан тұрады) Қайтыс болыпты. Өкінішке орай біз шейхті танымай қалдық.

Көмекшісі. (жерде жатқан шейхтің ұялы телефонын көріп оны алайын деп еңкейе беріп) Мынау не? Шейхтің телефоны ма?

Халел. (қатал үнмен) Тиме! Еш нәрсеге тиме. (көмекшісін ығыстыра телефонды зор абайлықпен, екі саусағымен алып үстелге қояды) Мен білсем, әлгі жарылғыш миналарды іске қосатын аспап осы телефон. (көзімен бөлмені шалып өтіп) Иә, бұл жерде болған оқиғаның астары енді түсінікті. (телефонды бұзып батареясын алып тастайды) Шейх стадионды жармақшы болған тәрізді, ал мына жігіт оған қарсы шыққан. Алайда шейх оқ атқанда мүлт жібермейді, ал мына жігіттің тәжірибесі жоқ. Ал имам… ол кісі де шейхті тоқтатпақшы болған, ол оны тоқтатты да… алайда, өзі де оққа ұшты. Жарайды, болған іс болды. Енді уақыт тығыз… (қалтасынан рация алып орталықпен байланыс жасайды) Орталық! Орталық! Байланыста Ақ сұңкар. Стадиондағы жарылғыш миналарды іске қосатын аспап біздің қолымызға түсті де істен шығарылды. Ғабдуррахман мерт болды. Жоқ, біз емес, оны имам Асқар атып тастады. Жоқ, ол кісі де қаза тапты. Имам Асқар ерен ерлік көрсетті, мыңдаған адамдардың өмірі үшін өзінің өмірін пида етті. Иә, иә! Біз енді қаланы азат етуге арналған жоспарымыздың екінші тарауына кірісеміз. Қалаға шабуылды бастамай тұра тұруды өтінемін. Иә! Құп болады! (көмешісіне) Ал, мен кеттім! Сен қазір мешітке тарт! Намазхандар таң намазына жиналып жатқан болар. Оларға имамның қазасын естірт, ақсақалдар келіп мәйіттерді оң жаққа жатқызсын. Содан кейін гарнизонға кел, мен біздің офицерлер мен сержанттарды көтере берейін.

Көмекшісі екеуі кетеді. Біраз уақыттан кейін Жамал, Гүлнәр, Берік және Лариса келеді.

Гүлнәр. (сұлап жатқан Ғабдуррахманды көріп, үстелдың арғы жағында жатқан Асқар мен Иванды көрмейді) Ой! Мынау кім-ей?!

Жамал. О Алла! Бұл шейх Ғабдуррахман ғой! Бұған не болған? Мынау не ағып жатқан оның астынан? Ойбай! Бұл қан ғой!

Гүлнәр. (Ғабдуррахманды айналып өтіп Асқар мен Иванға көзі түседі де шыңғырып жібереді) Папа! Ваня! (не істерін білмей екі мәйітке кезекпен қарап тұрып қалады)

Жамал. Гүлнәр! Не болды? Асқар… (үстелды айналып өтіп Асқардың өлігінің жанына тізерлей отыра кетеді де күйеуінің басын қолына алып көз жасын ағытады)

Лариса. (жүгіріп барып ағасының мәйітінің жанына отыра кетіп ол да егіледі) Аға! Ағатай! Енді сенен де айырылдым ба?! Кешір! Бағанағы сөздерім үшін кеш мені… а-а…

Жамал. Е-ей! Асыл ерім ай! Асқарым ай! Өз қолыңмен жіберген қателігіңді өз қолыңмен түзеген екенсің ғой. Өз күнәңді өз қаныңмен жуған екенсің ғой. Иә Алла! Кеш мені! Кешегі сөзімді қайтып алдым. Қайтып алдым. (егіліп жылайды)

Гүлнәр әкесі мен жігітінің ортасына отыра кетеді, оның екі қолы екеуінің үстінде, ол да жылап отыр. Берік шешесінің жанында отыр, Жамал оны бір қолымен құшақтап алған.

Жамал. (басын көтеріп көрермендерге) Отандастар! Мұсылмандар! Сақ болыңдар! Осындай жалған мұсылмандардың азғыруына еріп кетіп, бейбіт өмірлеріңнен айырылып қалмаңдар! Өзара жарастықты арттырып, бір-біріңді, мұсылман — кәпір демей, ақ — қызыл, бай — кедей демей, жоғарғы нәсіл — төменгі нәсіл демей, орыс — қазақ демей, қоғамды жіктеп — жарып, біреулеріңді екіншілеріңе айдап салуға жол бермеңдер! Сақ болыңдар! Бейбітшілікті сақтаңдар…

Осы жерде мешіттен азан шақырыла бастайды. Муәззиннің дауысы біртіндеп әуендеп, шарықтап кетеді. Сол әуенмен шымылдық жабылады.

АҚЫН МЕН ӘКІМ

Драма

Кейіпкерлер:

Қалкен — журналист, ақын.

Басар Базарұлы — аудан әкімі.

Жұмағали — әкімнің орынбасары.

Мерген — мәдениент бөлімінің меңгерушісі.

Мақпал — аудан әкімшілігі газетінің редакторы.

Жазира — жеке-меншік газетінің иесі.

Сергей Андреевич — оқу бөлімінің меңгерушісі.

Шолпан — әкімнің хатшысы.

Самал — Қалкеннің жұбайы.

Алма — Қалкеннің қызы.

Қайрат — Қалкеннің ұлы.

Васильев — кәсіпкер.

Имам.

Ақынжан — ақын бала.

Аудармашы, продюсер, полиция тобының басшысы, презентацияға қатысушылар.

БІРІНШІ КӨРІНІС

Әкімнің кабинеті. Бастықтың үстеліне жалғасқан ұзын үстел. Әкім өзінің орнында. Ұзын үстелдің екі жағында Жұмағали, Мерген, Қалкен, Мақпал, Жазира, Сергей Андреевич және аудан әкімшілігінің бір-екі қызметкері отыр.

Әкім. Әкім болып тағайындалысымен менің көзіме мемлекет тілінің нашар жағдайы түсті. Ауыл қазақ мектептерінің саны тоқсан пайызға жуықтап қалыпты; бұл көрсеткіш жаман емес. Алайда, аудан орталығында жағдай нашар — қазақ тілінде сабақ беретін мектептер саны небары алпыс пайызды құрайды.

Жолдастар! Біз қазақ мектептерінің санын арттырмай мемлекет тілін тиісті деңгейге көтере алмаймыз. Сондықтан, жедел түрде аудан мектептерінің барлығын мемлекет тіліне көшіруіміз керек. Бұл жөнінде аудан әкімшілігінің қаулысының жобасын дайындап, келесі маслихаттың сессиясына ұсыну керек. Кәне, не дейсіңдер? (отырғандар үндемейді, сондықтан оларды көзімен шолып өтіп) Сергей Андрейұлы, бұл мәселе жөнінде айтарың бар ма?

Сергей Андреевич елең етіп басын көтеріп әкімге қарайды. Бірдеңе деу керегін түсініп сөзін бастайды.

Сергей Андреевич. (орыс тілінде айтылған сөздердің қазақша аудармасы динамиктен беріледі) Басар Базарович, в текущем году наш отдел образования проделал определенную работу по повышению роли государственного языка…

Әкім. Тоқтай тұр! Сергей Андрейұлы, егер бастықтың өзі қазақша сөйлемесе, қалай ол қарамағындағы мектептерде мемлекет тілінің жағдайын жақсартпақ?!

Сергей Андреевич түсінбегенін білдіріп Жұмағалиға қарайды.

Жұмағали. Сергей Андреевич, Басар Базарович спрашивает: как вы сможете повысить роль государственного языка в школах, если сами на нем не говорите?

Сергей Андреевич. Но, мы изучаем казахский язык.

Әкім. (түсінбегенсіп) Не дейді?

Жұмағали. Қазақ тілін оқып жатырмыз, дейді.

Әкім. Бәрекелді! (Сергей Андреевичке) Онда айтар сөзіңді қазақша айт.

Сергей Андреевич. Һм! Биз… биз… мем… мим… мемликет тилин… тилин… это… тилин… (алдында жатқан папкасын алып шығып кетеді).

Әкім. (көзімен оны шығарып салып) Міне — білім беру бөлімі меңгерушісінің түрі мынау. Жұмағали, бұның орнына қазақты қою керек. Оқу бөлімінде қазақ қызметкер бар ма?

Жұмағали. Бар. Меңгерушінің орынбасары қазақ. Сәкен деген жас жігіт.

Әкім. Жастығы айып емес. Тек еті тірі болсын.

Қалкен. Сергей Андреевич білім беру саласында қырық жылдан астам еңбек етіп келеді. Зейнеткерлікке шығуына үш жыл қалғанда, аяқ астында қазақша сөйлеп кетпедің деп жұмыстан шығарып тастауға бола ма!

Әкім. Әй! Бұл қайдан шыққан аққұлақтардың адвокаты?!

Қалкен. (атып тұрып) Сіз сөзіңізді бағып сөйлеңіз! Әкім екенмін деп ауызға келгенді шатуға бола ма?! Ал сіздің бүкіл орыс мектептерін қазақшаға аударамызға жол болсын! Ия, мемлекет тілінің жағдайы тиісті дәрежеде емес. Бірақ сіз ішкі ұлтаралық жағдайды да ескеруге тиістісіз. Қаламыздың тұрғындарының қырық пайызы орыс тілде сөйлейтін ұлттар өкілі. Сондықтан мектептердің қырық пайызы орыс тілінде білім береді. Бұл мәселеге абайлықпен кіріспесе…

Әкім. Тоқтат! (орнынан тұрып ерсілі-қарсылы жүріп кетіп, қалтасынан темекі алып тұтатады. Сосын орнына келіп, темекі қыстырған екі саусағын Қалкенге кезеп) Сен сияқты орысқұлдардың кесірінен қазақ орысқа тәуелді болды. Өз тілінен айырыла жаздады.

Қалкен. (жанында отырған Мерген оның жеңін тартып бірдеңе деп сыбырлайды. Қалкен қолын жұлып алып) Қазақтың орыстарға тәуелді болғаны жөнінде тарихта нақты деректер бар. Егер білмесеңіз, мен айтайын, ең әуелі Тәуке хан, содан кейін Әбілхайыр…

Әкім. Хандарда нең бар ей! Өткенді қопармай қазіргі жағдайды ойла. Қазақстан тәуелсіздік алғанына отыз жылдан асты, ал біз әлі орыстардың ықпалынан шыға алмай жүрміз. Неліктен?! Қорқамыз. Неден?! (Қалкеннің сөзін мазақтап қайталап) Ішкі ұлтаралық жағдайды да ескеруге тиістіміз, бұл мәселеге үлкен абайлықпен кірісу керек. Қашанға абайлай бермекпіз! Ә?! Кезінде орыс империясы бізді жаппай орысшаландырумен құртпақшы болды. Ендігі кезек біздікі. Енді біз жаппай қазақшаландыруға кірісеміз. Кімге ұнамаса — кетсін Ресейіне, жол ашық.

Қалкен. Сонда не?! Біздің демократиялы мемлекетіміз империалистік саясат жүргізбекші ме?! Орыс империалистері мен шовинистерінің жолына түспекпіз бе?! Онда олардан біздің қандай айырмашылығымыз болмақшы? Сіз мынаны айтыңыз — бұл жоғарыдан түскен нұсқау ма, әлде өзіңіздің ойыңыздан шығарып алған бірдеңе ме?

Әкім. (Жұмағалиға) Жұмағали-ау, айтшы, мынауың кім өзі?! Қызметі не — әкімге әкіреңдейтін?!

Жұмағали Мақпалға қарайды.

Мақпал. (орынан тұрып) Қалкен біздің газетіміздің тілшісі. Бірақ оның мына жеке пікірімен біздің ұжым келіспейді.

Қалкен. Мақпал, сіз қалай бүкіл ұжымның атынан сөйлейсіз! Сіз өзіңіздің пікіріңізді айтыңыз.

Мерген. Қалкен-әй, қойсаңшы енді! Қалай сен үп-үлкен адаммен тайталасасың! Мына Мақпал да, жақсы болсын, жаман болсын, бастығың емес пе! Және де бастық бола тұра ұжым атынан сөйлемей қайтпекші?!

Әкім. (өзінің орнына отырған) Мерген! Тоқтай тұр! (Мақпалға) Мақпал, мына немені жұмыстан босатасың. Дәл қазір, осыннан шығысымен. Басқарып отырған газетің — әкімшіліктің газеті, сондықтан мұны бұйрық деп ұқ.

Мақпал. Жақсы, Басар Базарови… Базарұлы. Тек қана…

Әкім. Не?! Орнына тілші таба алмаймын дейсің бе? Табамыз! Мұндай орысқұлмен қызметтес болғанша, мүлдем газет шығарамай-ақ қояйық.

Қалкен. (блокноты мен қаламын қалтасына салып, кетуге ыңғайланып) Жарайды… екі қолға бір жұмыс табылар. Осымен менің аузымды жабамын деп ойламаңыз. Әкімшілік газетінен басқа да басылымдар бар. (кетеді)

Әкім. Кет, жоғал көзімнен! Ол басылымдарды да көреміз. Әкімге көнбейтіні қайдан кепті.

Жазира. (орнынан тұрып) Осы сөзіңізді дұрыс деп айтып тұрсыз ғой, иә? Менің қоластымдағы басылым — менің жеке меншік газетім. Мен қазір Қалкенді жұмысқа қабылдап аламын. Сосын көреміз сіздің билігіңізді. Қандай әкім болсаңыз да заңға қарсы шыға алмассыз. (ол да кетеді)

Әкім. Өй, өңкей жаман неме! Көрсек көрерміз! (алдында жатқан қағаздарды ерсілі-қарсылы бір қозғап қойып, Жұмағалиға) Сонымен, білім беру бөлімінің бастығын орнынан түсіріп, орнына әлгі Сәкенді тағайындау жөнінде бұйрық дайында. (Мақпалға) Ал жаңағы неме бүгіннен қалмай жұмыстан босатылсын. Түсінікті ме?

Мақпал. Иә, түсінікті.

Әкім. Сосын орнына біреуді табармын — журфак бітіріп жатқан жастар жеткілікті. (отырғандарды бір шолып өтіп) Ал, тағы сұрақтар бар ма?

Мерген. Басеке, менде бір сұрақ бар.

Әкім. Айта бер.

Мерген. Жаңа маған Барқыт Жүсіпованың продюсері келді.

Әкім. Не дейді! Кәдімгі әнші Барқыт Жүсіпованың ба?

Мерген. Иә, Барқыт Жүсіпованың продюсері.

Әкім. (мырс етіп күліп) Ол мұнда нәғып адасып жүр?

Мерген. (ыржиып) Бұл қызық нәрсе, Басеке. О заманда қай заман бізге Алматының әртістері келмегені. Алматы түгілі, облыстық филармонияның өзі жоламайды, ал енді Барқыт Жүсіпованың өзі гастрольмен келмекші.

Әкім. Жақсы. Келсін. Ал сонда оның продюсері не қыл дейді?

Мерген. Мәдениет сарайының концерттік залын сұрайды.

Әкім. Е, сұраса бер. Осы-ақ па сұрағың?

Мерген. Иә, алайда ол залды тегін бер дейді.

Әкім. Тегін?! Әй, ендігі тегін дегенді ұмытыңдар. О несі ей?!

Мерген. Соның есесіне концертті тегін қоямыз дейді.

Әкім. Міне қызық! Сонда не? Барқыт Жүсіпова сонау Алматыдан бізге тегін концерт қою үшін келгені ме?

Мерген. Жалғыз бізге емес, бүкіл республикамызды аралап келеміз дейді. Берейін бе залды?

Әкім. Һм… мұнда бір гәп болып жүрмесін.

Мерген. Қандай гәп?

Әкім. Қайдан білейін! Неліктен Барқыттай әйгілі әнші, эстрада жұлдызы, қаншама шығындалып, әр ауылға тегін концерт қойып жүреді? Ә?

Мерген. Білмеймін. Алайда ол онша шығындалған да жоқ шығар. Міне, концерттік залды тегін сұрап отыр.

Әкім. (біраз уақыт ойланып қалады) Жә! (екі алақанымен үстелді соғып қалып) Берейік мәдениет үйін Барқытқа. Ол бізге күнде келіп жатқан жоқ. Тек байқа — әлгі продюсерің алдап кетпесін. Концертті тегін қоямын деп, сосын билетті шытырлатып сатып жатпасын. Келісім-шартқа отыр, соған концерт тегін қойылады деген шарт енгіз. Түсіндің бе?

Мерген. Түсіндім.

Әкім. Ал онда басқа сұрақтар болмаса бүгінше осы — Жұмағалидан басқаларың боссыңдар.

Жұмағали орнында қалады да өзгелері кетеді.

Әкім. Әлгі тілші… ол кім өзі? Жергілікті тұрғын ба, әлде келімсек пе?

Жұмағали. Негізі біздің ауданның тұрғыны.

Әкім. Ал жаңағы маған қыр көрсеткен қатын кім?

Жұмағали. Жазира ма? Ол кезінде КазГудың журфакын бітірісімен жолдамамен келген. Біздің бір тентекке тұрмысқа шығып еді, ол тентегіміз бір бомжды өлтірем деп сотталып кетті. Оны ұстап берген өзінің әйелі, деседі жұрт. Яғни жаңағы Жазира. Бірақ сол сөздің, не шын, не өтірік екенін мен білмеймін — сотында болған жоқпын.

Әкім. Өзі жеке меншік газетім бар дей ме?

Жұмағали. Иә. Бұл қатын бай, газеттен басқа да меншік сән салоны бар. Әкесі Алматыда дөкөй бастық болған деседі. Ал қазір бір банк ұстап отырған көрінеді.

Әкім. М-м… жарайды… біз де осал емеспіз, арқамыздан демеп тұрған дөкөй банкир болмаса да баршылық… тәубә… шүкір. (пауза) Әлгі жігіт… тілші… Қалкен бе еді?

Жұмағали. Иә, Қалкен.

Әкім. Соның қатыны бар ма?

Жұмағали. Бар. Мұғалім болып істейді. Және де бес пе, алты ма — әйтеуір бірсыпыра баласы бар.

Әкім. Ал жаңағы сұлу, Жазира… сонымен қандай қатынаста? Әлде жақындығы бар ма?

Жұмағали. Ешқандай жақындығы жоқ. Екеуі… қалай деп айтсам екен…

Әкім. Турасын айтсей! (оң қолының алақанымен сол қолының жұдырығын уқалап) Мынадай жақындықта ма?

Жұмағали. Түсінбедім…

Әкім. Өй! Ойнастары бар ма, деймін!

Жұмағали. (күліп жібереді) Қайдан білейін, төсекте жатқан жерінде майшам ұстап тұрғам жоқ. Тек біреулердің, екеуі бір-бірімен тәуір дегенін естігем.

Әкім. (екі қолының саусақтарын айқастырып орынбасарына жақындай түсіп) Иә, иә, айта бер…

Жұмағали. Бітті, бар білетінім осы-ақ.

Әкім. Шамалы екен. (шалқалай түсіп) Мен білсем, ал мен мұндайлардың талайын көргем, мен білсем, сол екеуі сау сиырдың боғы емес. Қай жерде байы жоқ қатын болса, әсіресе сол қатын сұлу болса, және де қалтасы толық болса — сол жерде ойнассыз болмайды. (Жұмағалиға жақындай түсіп) Енді жақсылап тыңдап ал — маған сол қатынды бірдеңе қылып қолға түсіру керек.

Жұмағали. Қалай… сіз Жазираны ұнатып қалдыңыз ба?

Әкім. (қарқылдап күледі) Өй! Сен өзі қызық жігіт екенсің! Жо-жоқ, ештеңе айта алмаймын — қатын өте көрікті, дидары көз тойдырады. Бірақ маған оның өзі керек емес… һм… жоқ, мүмкін керек те боп қалар. Тек дәл қазір маған оның ойнасының үстінен түсіп, қылмысын әшкерелеу керек. Маған ол қатынды жанды жерінен шап беріп ұстап алу керек. Сосын менің жетегіме көнбегенін көрейін. Өзің естідің ғой, не деп кеткенін! Өзің ойлашы — егер мен бір жаман қатынды бағындыра алмасам, қалай мен бүкіл ауданды бағындырмақпын! Сондықтан саған тапсырма беремін — сол екеуінің былығын анықтап, ойнастарының үстінен түсіп ұстап аласың.

Жұмағали. Сонда не — маған оларды аңду керек пе?

Әкім. Тү-ү! Ештеңе түсінбейсің бе? Сенің міндетің — соларды аңдып компромат жинайтын адамды тауып алу. Әлгі жеке детектив дегендер бар емес пе? Түсіндің бе енді?

Жұмағали. Түсіндім. Бірақ сол детективты қайдан алмақпын?! Біздің ауданда ондайлар жоқ. РОВД-ның оперлеріне тапсырма бермесек.

Әкім. Өй, қой оныңды! Астанаға бар да жалдап әкел. Қашан бара аласың о жаққа?

Жұмағали. Білмеймін.

Әкім. Саспа — сен онда әкімнің арнайы тапсырмасымен, әкімшіліктің жұмысымен барасың. Командировочный да төленеді. Детектив жалдауға ақшаны мен өзім беремін.

Жұмағали. Онда мен бүгін де аттануға дайынмын.

Әкім. Жақсы. Есіңде болсын — бұл іс жөнінде ешкімге тіс жарушы болма! Үйіңдегі замандасқа да айтушы болма, білдің бе! Сенің келіншегіңді айтам. Түсіндің бе?

Жұмағали. Түсіндім.

Әкім. (қағаздарын ерсілі-қарсылы қозғап қойып селекторды басып хатшысымен сөйлеседі) Шолпан! Тағы біреу бар ма? (селекторды пайдалануға мүмкіндік болмаса, хатшысын қоңыраудың түймешесін басып шақырады)

Шолпан. (селектор арқылы сөйлесуге мүмкіндік болмаса өзі келеді) Қабылдау бөлмеде екі адам отыр.

Әкім. Ол екеуің кім?

Шолпан. Біреуі имам. Екіншісі Васильев.

Әкім. (Жұмағалиға) Онысы тағы кім еді?

Жұмағали. Осы қаланың ірі кәсіпкерлерінің бірі.

Әкім. (хатшыға) Жақсы, имам кірсін.

Имам келеді.

Имам. Ассаламу ғалайкүм!

Әкім. Уағалайкүм ассалам! Жоғарлатыңыз. (имам отырады)

Жұмағали. Сіз не — тағы да сол баяғы мешіттің мәселесімен келдіңіз бе?

Имам. Иә. Мешіттің мәселесі шешілмей маған жарық күн жоқ.

Әкім. Молдеке, сіздің мәселеңіздің шет жағасымен таныстым. Менің алдымдағы әкімдер де сол мәселені шеше алмай кетіпті. Бірақ дін саласындағы жұмыстарды әкімге міндет қылып қойған дұрыс емес. Ата заң бойынша мемлекет пен дін жекеленген. Мешіттерге мен бюджеттен бір тиын да жұмсай алмаймын.

Имам. Оны білеміз ғой. Мен сізге мұсылман баласы шығар деп келіп отырмын.

Әкім. Әрине, мұсылманмын! Ал, мен сияқты өздерін мұсылманмын дейтін қазақ аз ба. Осы қаланың алпыс пайызы қазақ, яғни мұсылман. (Жұмағалиға) Қала тұрғындарының жалпы саны неше мың?

Жұмағали. Алпыс мыңға жуық.

Әкім. Алпыс мыңның алпыс пайызы қанша болады?

Жұмағали. М-м… (сәл ойланып) Отыз алты мың.

Әкім. Мінеки — қалада отыз алты мың мұсылман тұрады, ал бір жалғыз мешітті жылдар бойы іске қоса алмайды. Бұл қалай?

Имам. Сол отыз алты мыңның мешітке баратынының саны жүзге де жетпейді.

Әкім. Ол сіздің жұмысыңыздың олқылығы. Яғни, халықтың арасында үгіт-насихат жүргізбейсіз. Уағыз айтпайсыз, дінге тартпайсыз. Алайда, сізді көп кіналай беруге де болмайды. Бұл елдің қазағы орыс болып кете жаздапты. Мектептердің басым саны орысша болғасын өзгесін айтпай-ақ қояйық!

Имам. Бізге мектептерде дін уағыздауға рұқсат жоқ. Ал медресеге орын жоқ. Міне жаңа мешітті іске қоссақ, сонда мұсылмандарға дәріс беретін арнайы сынып болушы еді.

Әкім. Жақсы, сонымен мәселе мешітке тіреліп тұр ғой?

Имам. Иә, солай.

Әкім. М-м… Өзі зекет деген болмаушы меді?

Имам. Болады ғой. Бірақ сол зекетті ешкім төлегісі келмейді.

Әкім. Әрине, оны ешкім өз еркімен төлемейді. Еріксіз төлеттіру керек. Меніңше сіз сол жұмыспен де айналыспайсыз.

Имам. Ойбай-ау, мен кімді еріксіз зекет төлеткізе аламын?! Кім мені тыңдайды?

Әкім. Жақсы имамды кез-келген мұсылман тыңдайды.

Имам. Жақсы имам болуға тырысып-ақ бағып едім, болмады. Осы қаланың бүкіл қалталы қазақтарының алдына бәлен рет бардым. Біреуі де мойнын бұрмады. Не істей аламын мен оларға?!

Жұмағали. Молдеке, кәсіпкерлерді де кінәлауға болмайды. Кезінде солардың барлығы ақшаны төкті ғой сол мешіттің құрылысына. Ал сол қаражат қайда кетті?!

Әкім. Әй, сіздердің өздеріңізде екен ғой бәленің бәрі!

Имам. Өз басым сол ақшадан бір де теңге алған жоқпын. Алсам — Алла оңдыртпасын. Және сол кезде мен имам емес — қатардағы мұсылман едім.

Жұмағали. Осы қаланың қай мұсылманынан сұрамасаң, сол ақшадан бір тиын да алмадым, дейді.

Әкім. Жә! Қояйық бос әңгімені. Мешітке қаржы қандай көлемде керек?

Имам. Нақты қанша керек екенін білмеймін. Жұмысы көп. Күмбезін қаңылтырмен қаптау керек, ішкі жұмыстарын бітіру керек, жылу жүйесін тарту керек, сыртына қоршау орнатып есік алдына бірдеңе төсеу керек.

Әкім. Ойбой, молдеке, керекті көбейтіп жібердіңіз ғой!

Жұмағали. Меніңше мешітке жұмсайтын қаржының көлемін анықтау үшін комиссия құру керек. Комиссияға прораб пен экономист кіргізу керек. Сосын сол мамандар смета жазып нақты қаржының сомасын айтады.

Әкім. Онда, Жұмағали, сол жұмысты өз мойныңа ал.

Жұмағали. Кешіріңіз бастық, менің уақытым жоқ. Өзіңіз білесіз — маған командировкаға кету керек. (әкім түсіндім дегендей басын изейді) Бұл жұмысты горкомстройдың бастығына жүктеңіз. Оның қоластында мамандар да бар. Солар зерттеп смета жазып береді.

Әкім. Жақсы. Онда оған менің атымнан тапсырма бер. (имамға) Молдеке, қаржының көзін мен табамын. Осы қаланың бүкіл саудагері мен кәсіпкеріне зекет төлетемін. Бірақ сізге қоятын бір шартым бар.

Имам. Ол не шарт? Айтыңыз. Қолымнан келсе орындайын.

Әкім. Сол саударгерлер мен кәсіпкерледің қайсы-біреуі зекет төлеуден бас тартса, не сіз өзіңіз, не ешбір молда сол антұрғанға бармасын. Мәселен, әкесін, шешесін, немесе басқа туысын жерлеуге шақырса, әлде біреуіне ас бергісі келсе де. Тіпті өзі өліп қалса да жаназасын атқармайсыз. Келістік пе соған?

Имам. (орнынан тұра бере) Қалай мен қайтыс болған мұсылманның жаназасын атқармайын?! Ол менің бірінші міндетім емес пе!

Әкім. Зекет беруден бас тартқан адам мұсылман ба? Мұсылман болмаса оған жаназа не керек? Экскаватор жалдап көр қазсын да көме салсын!

Имам сылқ етіп отыра кетеді де үндемей қалады.

Әкім. Неге ойланып қалдыңыз? Мен бір айдың ішінде мешітке тиісті қаражат тауып беремін. Алайда сіздің қарап отырғаныңыз дұрыс болмас. Жалғыз қалталы мұсылман емес, бүкіл мұсылмандардың алдына бұл сұрақты қырымен қойу керек. (алақанын қырымен қойып әр сөйлем сайын үстелді соғып отырып) Мұсылман атанғың келе ме? Өзің өлсең, немесе үйіңде біреу өлсе жаназа атқарылсын дейсің бе? Қайтқан әке-шешеңнің, ағайын-туысыңның асын беруге молданы шақырасың ба? Құран бағыштатасың ба? Балаңды сүндетке отырғызасың ба? Сол балаң ер жетіп үйленсе некесін қиясың ба? Одан туған немереңе азан шақырып ат қойғың келе ме? — Келеді! — Онда зекет төле! Міне, осылай сөйлесу керек. Ал сіз қолыңызды созып, ақырғы бейшарадай қайыр сұрап жүргеніңіз. Кім қайыршыны адам құрлы санап сөйлеседі?

Имам. Мен мұсылмандар алқасымен және ауыл молдаларымен ақылдасып көрейін.

Әкім. Ақылдасыңыз, ақылдасыңыз! Егер сіздер, молдалар, бір ауыздан мені қолдасаңыздар, мен сол зекетті жинау жұмысын қолға алайын. Келісім осылай болсын.

Имам. (орнынан тұрып, кетуге ыңғайланып) Иә-иә, мен ақылдасайын.

Әкім. Жарайды, содан кейін тағы кездесерміз. Ал біз оған дейін мешітті зерттеп смета дайындап қоямыз.

Имам. Сау болыңыздар.

Әкім. Сау болыңыз.

Имам кетісімен орынбасарына қарап жымияды.

Әкім. Қалай? Менің жаңағы сөзім дұрыс па?

Жұмағали. Жүз пайызға дұрыс! Мұсылман болғың келе ме — төле!

Әкім. Дәл солай! (селекторды басып) Шолпан, жібер енді әлгі орысыңды.

Кабинетке Васильев кіреді.

Васильев. (орысша айтылған сөздердің аудармасы динамиктен беріледі) Здравствуйте.

Әкім. (қағаздардан бас көтерместен) Сәлем. Отыр.

Васильев. (отырысымен) Я бизнесмен. У меня строительно-монтажное предприятие. Я хочу…

Әкім. (басын шайқап) Түсінбеймін. Қазақша сөйле — мен орысша түсінбеймін.

Васильев. (Жұмағалиға) Что он сказал?

Жұмағали. Говорите по-казахски — он по-русски не понимает.

Васильев. Но, я не умею по-казахски.

Жұмағали. (әкімге) Қазақша сөйлей алмаймын дейді.

Әкім. Ол оның мәселесі. Сөйлей алмаса аудармашы әкелсін.

Жұмағали. (Васильевке) Тогда приведите переводчика.

Васильев. Переводчика? Где я его возьму? (пауза) А вы не могли бы нам переводить?

Жұмағали. Не знаю. (әкімге) Маған аудармашы бол дейді.

Әкім. Әй мынауың мықты ғой! Білдей бір аудан әкімінің орынбасарын тілмәш қылмақшы! Жоқ, болмайды!

Жұмағали. Я не могу переводить. Аким не разрешает. Сходите в отдел государственного языка — там вам кого-нибудь дадут.

Васильев кетеді. Әкім тағы да көмекшісіне қарап жымияды.

Әкім. Мен бұл аққұлақтарды әлі иттей қыламын. Не қазақша сөйлетемін, не қаладан кетіремін.

Васильев аудармашы ертіп келеді.

Васильев. Вот, привел переводчика. (аудармашы екеуі отырады) Я бизнесмен. У меня строительно-монтажное предприятие.

Аудармашы. Мен кәсіпкермін. Менде құрылыс мекемесі бар.

Васильев. И я хочу купить у вас пустующее пятиэтажное здание в аварийном состоянии. Оно находится на улице Ауэзова.

Аудармашы. Мен…

Әкім. Тоқта! Мен бұл кісімен оңаша сөйлесемін. (Жұмағали мен аудармашыға) Сен екеуің боссыңдар.

Жұмағали мен аудармашы бір-біріне таңырқай қарайды да шығып кетеді.

Әкім. Итак, вы хотите купить ту пятиэтажку?

Васильев. (күліп жібереді) Ну-у, вы и шутник! А ведь я подумал, что вы и впрямь не понимаете по-русски.

Әкім. Давайте ближе к делу! У меня мало времени. Итак, вы хотите купить ту пятиэтажку?

Васильев. То здание пустует вот уже десять лет. Скоро оно совершенно разрушится. А я, если вы его мне продадите, восстановлю в два счета. Будет польза для жителей, да и внешний облик города только выиграет.

Әкім. В первую очередь выиграете вы, лично вы! И пользу из этого здания, опять-таки, извлечете вы. Не правда ли?

Васильев. Ну да, конечно, кто же это отрицает.

Әкім. Тогда оставим патетику в покое и приступим к делу. За сколько вы хотите купить то здание?

Васильев. Ну я, то есть мои спецы, подсчитали его остаточную стоимость…

Әкім. Меня не интересуют выкладки ваших спецов. Меня интересует, сколько вы можете выложить за ту пятиэтажку.

Васильев. Ну, скажем так, милионов пять я бы дал.

Әкім. Пять миллионов?! Да вы что — издеваетесь?!

Васильев. Хорошо — назовите свою цену. Поторгуемся.

Әкім. (алдында жатқан қағаздарын көтеріп) Вчера здесь был начальник горкомстроя. Согласно его расчетам, сдача в аренду здания будет приносить двенадцать миллионов дохода в год. Двенадцать миллионов в год! А вы пять миллионов.

Васильев. Я сомневаюсь. Но, вы должны учесть и те средства, которые мне придется затратить на восстановление здания.

Әкім. Это само собой! По подсчетам спецов горкомстроя восстановительные работы обойдутся в десять миллионов. Грубо говоря, вы вернете затраченные деньги за десять месяцев. Десять месяцев! Это же фантастика! А вы — пять миллионов!

Васильев. Хорошо, я согласен с вами. Теперь скажите, за сколько вы продадите здание?

Әкім. Шестьдесят миллионов.

Васильев. Шестьдесят?! Вы с ума сошли! Да я не имею сейчас свободных средств в таком объеме.

Әкім. Так я не требую их все сейчас. Можно разделить эту сумму на несколько траншей. Вы можете выплатить их в течение восьми лет?

Васильев. (біраз уақыт ойланып) Пожалуй, что да. Да, такие условия приемлемые. Значит, вы готовы заключить со мной договор?

Әкім. Да. Только у меня есть одно условие. Это очень конфиденциальный разговор. Дело в том, что мы в договоре купли-продажи укажем остаточную стоимость в пять миллионов. И на специальный счет вы перегоните именно эту сумму. А остальные пятьдесят вы заплатите наличными. Мне. А пять миллионов я вам, так и быть, прощаю. Идет?

Васильев. (әкімге тесірейіп қарап алып) Идет.

Әкім. (орнынан тұрып қолын созады) Значит, договорились?

Васильев. (ол да тұрып әкімнің қолын қысып) Договорились! Когда и где мы подпишем договор?

Әкім. Здесь. Завтра.

Васильев. Отлично! Мне нравится ваша деловитость и оперативность, Басар Базарович.

Әкім. Тогда я приготовлю договор. До завтра.

Васильев. До завтра.

Васильев кетеді. Әкім үстелдің арғы жағына шығып, темекі тұтатып ерсілі-қарсылы жүреді де өзінің орына жақындап келеді.

Әкім. Елу миллион… иә, бұл жақсы келісім… өте жақсы келісім… (осы уақытта селектордан басқа телефон шыр етеді де әкім дереу тұтқаны алады) Әлө? (арғы жақтан сөйлеген адамның сөзін тыңдап тұрып темекісін күлсалғышқа езіп сөндіреді де, иә, иә, түсіндім, құп болады, деп жауап қатып тұрады. Әңгіме бітісімен, тұтқаны аппаратқа қойып, өңі бұзылып кетіп селекторды басады) Шолпан!

Шолпан. Иә, Басеке, тыңдап тұрмын.

Әкім. Дереу Мергенді тауып ал. Маған тез жетсін де!

Шолпан. Жақсы, Басеке.

Әкім. (тағы бір темекіні тұтатып кабинетте ерсілі-қарсылы жүріп кетеді) Бәсе! Айттым ғой — мұнда бір гәп бар деп. Нәғып эстрада жұлдызы тегін концерт қоюшы еді?!

Мерген. (келіп ұзын үстелдің шетіне тоқтайды) Басеке, шақырдыңыз ба?

Әкім. Әлгі продюсерің қайда?

Мерген. Продюсер?

Әкім. Иә, иә, продюсер!

Мерген. Кетіп қалды.

Әкім. Қайда? Сен онымен шартқа отырдың ба?

Мерген. Иә… отырдым… сіз рұқсат бердіңіз ғой.

Әкім. Міне көрдің бе! Осыдан кейін сеніп көр адам баласына! Ол қу бәрімізді алдап кетті. Сездім ғой мен бұл істе бір гәп барын! Айттым ғой!

Мерген. Не боп қалды, Басеке?

Әкім. Әлгі Барқытың жәй концертпен жүрмеген болып шықты. Жаңа ғана жоғарыдан бір көкей телефон шалды. Жолатпа Барқытты, дейді.

Мерген. Жолатпа?! Түк түсінсем бұйырмасын!

Әкім. Мәселе мынада — әлгі Барқыт жәй жүрмей саясатқа араласайын депті. Мына гостролінің мақсаты, байының депутаттыққа сайлануы үшін үгіт-насихат жүргізу.

Мерген. Үгіт-насихат? Байына?

Әкім. Иә! Өзің не — керең боп кеткенбісің?! Оның байы оппозициялық партия атынан мәжіліске депутат болып сайланбақ екен, ал Барқыт соны жарнамалау үшін гастрөлге шығыпты. Міне тегін концерттің құпиясы қайда!

Мерген. М-м… енді не істейміз?

Әкім. Әлгі продюсерді тауып алу керек. Қайда кеткенін айтқан жоқ па?

Мерген. Мәдениет сарайына барамын, концертке дайындық жүргіземін деді.

Әкім. (телефонның тұтқасын алып) Мәдениет сарайының нөмірі қандай еді?

Мерген. 28-10-57. (әкім телефон шалады) Қап! Келісім-шартқа қол қойып қойғанымды қарашы!

Әкім. Тсс! (телефонға) Мәдениет сарайы? Мен әкіммін. Барқыт Жүсіпованың продюсері бар ма? Ә, бер онда тұтқаны. Уағалайкүм ассалам. Тыныштық. Шүкір. Ә, жәй ғой. Бір сұрақ бар, маған келіп кетсеңіз. Иә, дәл қазір. Мен өзімдемін. Жәй, жаңағы мәдениет бөлімінде отырған келісім-шартқа тағы бір түзету енгізу қажет. Бұл телефон арқылы сөйлесетін әңгіме емес, маған келіңіз, осы жерде саспай әңгімелесеміз. (тұтқаны қоя салып) Мен саған көрсетем келісім-шарт өзгертілмейдіні! Қарашы өзін, өзінен басқаны ақымақ деп санайды! (Мергенге бұрылып) Сен де ендігәрі көрінгенге елпілдей бермей сақ бол. Әйтпесе қазіргі заманда су түбіне кетесің, басыңнан айрыласың.

Мерген. Қайдан білейін. Барқыт Жүсіпова келеді дегесін.

Әкім. (орнына отыра бере) Міне-міне! Барқыттың атын естісімен ақылымыздан айрыла жаздадық. Бұл оқиға бізге сабақ болсын.

Шолпан. (селектордан) Басеке, бір кісі келіп тұр, продюсермін дейді.

Әкім. Кірсін, жібер!

Продюсер. Ассаламу ғалайкүм!

Әкім. Уағалайкүм ассалам. Жоғарлатыңыз. (продюсер жанына келіп орындыққа жайғасқаннан кейін) Әлгі келісім-шартыңызды бере тұрыңызшы, оқып шығайын. Мына кісі бір қателік жіберіпті. Бір түзету енгізу қажет.

Продюсер. (папкасынан шартты алып әкімге беріп жатып) Ол қандай түзету?

Әкім. (шартты оқымастан жыртып тастайды да қоқыс шелегіне тастап жібердеі) Мынадай түзету!

Продюсер. (орынан атып тұрып) Бұл не?!

Әкім. Бұл — концерттік зал берілмейді деген сөз! Бұл — осы ауданда концерт қоймайсың деген сөз!

Продюсер. Сіз ештеңе білмейді екенсіз. Концертті кім қоятынын білесіз бе? Барқыт Жүсіпова!

Әкім. Енді қайтейін? Барқыт Жүсіповаң құдай ма еді?

Продюсер. Сіз не?! Барқыт Жүсіпованы білмейсіз бе? Ол…

Әкім. Түсіндірем деп әлек болма. Ол толған қатындардың бірі. Ал қатын болдың ба — бір жеріңді қысып жөніңмен жүр. Менің сенімен салғыласатын уақытым жоқ. Менің тірісімде бұл ауданда концерт қоя алмайсыңдар.

Продюсер. (не істерін білмей тұрып-тұрып, папкасын жауып, кетуге ыңғайланады) Жарайды. Көреміз — қоя аламыз ба, әлде қоя алмаймыз ба. Ал сіздің республика деңгейінде әйгілі әншіге концерт қоюға орын бермегеніңіз бүкіл халыққа аян болады. Сол кезде бармағыңызды шайнап қалмаңыз.

Әкім. Шайнамаймын! Мен үшін қам жеме. (продюсер кетеді; әкім селекторды басып Шолпанға) Жұмағалиді маған тауып бер. Дереу жетсін де.

Шолпан. Жақсы, бастық.

Әкім. (Мергенге) Сен нәғып тұрсың?

Мерген. Не істейін?

Әкім. Мәдениет сарайына бар. Барқыттың тобын продюсерімен қуып шық. Сосын бүкіл клуб меңгерушілерді ескерт — жаңағы суайтқа клубтарын беріп қоймасын. Бастарын жұлып аламын!

Мерген. Құп болады! (кетеді)

Мерген кетеді — Жұмағали кіреді.

Әкім. Ә, келдің бе! Мені мұқият тыңдап ал. Сен қазір бүкіл мекемелерге телефон шаласың да менің мына бұйрығымды жеткізесің. Егер де сол мекемелердің бір қызметшісі Барқыт Жүсіпованың концертіне барса — жұмысынан айрылады. Түсіндің бе?

Жұмағали. Т-түсіндім… ал бірақ…

Әкім. Бірағыңды қой! Ол Барқытың концерт қоя алмас, қойуға жер берілмейді, сонда да ескертіп қойған жөн. Бүкіл мектептер мен колледждерге де телефон шал — мұғалімдер не өздері бармасын, не оқушылары мен студенттерін жібермесін. Ол үішін бастарымен жауап береді. Түсіндің бе?

Жұмағали. Түсіндім!

Әкім. Түсінсең — бар! Орында тапсырманы. Қалғанын қайтып келген соң айтамын. (Жұмағали кетеді; ол кетісімен әкім тағы да орнынан тұрып темекі тартпақшы болады, бірақ үлгірмейді — телефон тағы шыр етіп әкім тұтқаға жармасады) Әлө? Иә! Иә, шара қолданып жатырмыз. Иә, дәл сіз айтқандай. Иә-иә! Құп болады!

ЕКІНШІ КӨРІНІС