Бесплатный фрагмент - Новая Зямля: Куканія

Зь Вільні ў дзікія землі

Плянэта: Новая Зямля (ML 16830 b)

Дыямэтар: 0,91 зямнога

Маса: чатыры пятыя зямной

Адлегласьць ад мацярынскае зоркі: як ад Сонца да Вэнэры

Сіла цяжару: ня надта розьніцца ад зямной

Пэрыяд вярчэньня вакол восі: 0,93 зямных содняў

Арбітальны пэрыяд: прыкладна 252 тамтэйшыя дні

Атмасфэра: прыдатная да дыханьня, шчыльная, афарбаваная ў ясную ружавізну

Каляндар: 12 месяцаў, у кожным зь іх па тры сямідзённыя тыдні

Кантактная асоба: Панплянэтны асаднік

Клімат: суворы

Насельніцтва: дзікія круцялі й прайдзісьветы

Рэкамэндацыя да наведваньня: толькі зь пільнае патрэбы

З «Агульнага вопісу плянэтаў Загранічча», падрыхтаванага Галяктычным Рэгістрам для касмавіжаў і астрагасьцей

Юргель Нязломак ледзь дачакаўся сьвітанку.

Ён вылез з-пад дрэва, калі Аксамітная Лілея разьліла вохрыста-пунсовае сьвятло між галінаў і кустоўя. Выспацца не атрымалася. Ад веснавое зямлі цягнула холадам. Усю ноч у лесе — здавалася, зусім побач — нехта вухкаў, крахтаў, скавытаў і стагнаў. Да раньня ён больш калаціўся ад страху і марцовага ветру, чымся спаў.

Галодны і акалелы Юргель пакруціў галавою на ўсе бакі. Яго атачалі дрэвы — як на падбор высачэзныя, невядомыя. Старазямельскіх расьлінаў не сустракалася наагул. Усё навокал чырванела, ружовілася і шафранела. Гэта вельмі адрозьнівалася ад Вільні, якая патанала ў зяленіве прывезеных відаў. У тутэйшым лесе і пах стаяў незвычайны — рэзкі, сыравата-земляны. Ён п’яніў і пужаў сваёю чужасьцю.

Нездалёк Юргель убачыў паўбачэнак. Той трэснуў, і зь яго вылілася добрая частка налітага. Юргель паглядзеў на свой адбітак з абпаленаю бяляваю чупрынай і паказаў сабе язык. Абмакнуў палец у пазасталую вадкасьць і пакаштаваў — бярозавік. Ён выпіў колькі здолеў. Потым адламаў ад паўбачэнку ладную клёпку, каб хоць так пачувацца больш упэўнена.

Пры сьвятле Лілеі атрымалася разгледзець і Шнараву паперчыну. Ён выхапіў быў яе без асаблівае думкі — проста каб даць дыхту вітаўчанам. Кавалак непрамакальнага біяплястыку ўшпільвалі незразумелыя сымбалі, дзе-нідзе перакрэсьленыя. Юргель, як ні намагаўся, расчытаць іх ня здолеў.

«Нічога, хай паляжыць — месца не займае. Я ж знайду, як вам адпомсьціць».

А памсьціцца на вітаўчанах Юргель цяпер жадаў больш за што заўгодна. Гэта навяло яго на іншую думку, і ён вылаяў сябе — не ўпершыню за мінулыя содні.

«Дурны маздан! Так папасьціся. І дзе такое бачылі!»

У самаапраўданьне Юргель падумаў, што нічога ўчора не праракавала бяды: звычайны дзень у панскім маёнтку, адзін з соцень такіх самых. Ён замаркоціўся, згадваючы нядаўнія падзеі, якія цяпер падаваліся такімі далёкімі.

Плянэта ML 16830 b сыстэмы Аксамітнае Лілеі ў сузор’і Ганчакоў, больш вядомая сёньня за назваю Новая Зямля, а раней — Зарфалія, была вынайдзеная за часамі Выправы касмавіжам Грогбадам Зарфалем.

Зорка ML 16830, яна ж Аксамітная Лілея, — гэта чырвоны карлік, удвая меншы за Сонца, які асьвятляе сваімі вохрыста-пунсовымі прамянямі дзьвюх нябёсных скакух, што па-штукарску выкручваюць піруэты на абярэжку Незнані: невялікую ML 16830 b, што займае першую арбіту, і ейную старэйшую сястрыцу ML 16830 c, якую новазямельцы празвалі Марэнай. Марэна — амярцьвелая гелевая куля памерам зь Юпітэр, непрыдатная для жыцьця, а вось Новая Зямля ёсьць плянэтаю выразна зямнога тыпу, што адразу прыцягнула было ўвагу Зарфаля.

Завіснуўшы ў чоўніку на арбіце і абараціўшыся наўкола роўніку, ён убачыў тры вялізныя кантынэнты пасярод атрамантавага акіяну, які акрываў большую частку плянэты. Усьцяж роўніку расьсьцілаўся найвялікшы зь іх — сёньня вядомы як Куканія, ушпіляны лясамі і рэкамі; цераз пратоку ад яго, ля дальшага ад Лілеі канцавосься, ляжала Зямля Чорнае Лопаўкі з занорыстым узьбярэжжам, стромымі цясьнінамі і сьлядамі вульканічнае дзейнасьці; а на адваротнай паўкулі — Вялікая Плянтоўка, што вышчарылася прасьцягамі забалочаных стэпаў, прадзіманых моцнымі вятрамі. Лясы, стэпы, тундры, пустэльні — усё гэта выглядала аж надта знаёмым і мілым сэрцу самотнага вандроўцы.

З прадмовы да бэлетрызаванае манаграфіі «Terra Nova: Запозьненае адкрыцьцё» Дульчыбунда Вэнэрыянскага

Калі Юргель напярэдадні прачыняў дзьверы ў кухню Выгоднага Котлішча, ён і ўявіць ня мог, што сустрэне наступны дзень пад дрэвам, за тысячы вёрстаў ад панскага маёнтку ў Вільні.

Ён замёр з паднятаю нагой: у доме былі чуваць невыразныя галасы. Галасы мужчынскія, аднекуль здаля. Азірнуўся ў цёмны калідор грыдні: усё ціха. Там, за выгінам калідору, у ягоным ложку пахропвала Касюта. У пакоі насупраць гэтым паабедзеным часам меўся адпачываць Грынька.

Асьцярожна прычыніўшы дзьверы, Юргель прайшоў кухняй. Ужо трэці дзень тут не гатаваліся пышныя частункі і не луналі водары марынаваных галёнак, вэнджаных сьлімакоў і квашанае разрыў-травы.

Ён рассунуў фіранкі над уваходам у Люстраную залю. Адсюль былі відаць паразьвешаныя на сьценах люстры і вялізны бяседны стол. У паветры кружляла аўрыхалькавая жырандоля.

Нікога. Адно ягоная хударлявая фігура, дзесяцікроць памножаная люстрамі. Шкляныя дзьверы гасьцёўні ў далёкай сьцяне дазвалялі ўбачыць, што аканіцы там зачыненыя — таксама пуста.

Юргель намацаў на пасе зьвязак ключоў, якія пазычыў у Касюты, і выбраў патрэбны. Адамкнуў дзьверцы з кухні ў Паляўнічы габінэт. Звычайна Пан дапушчаў сюды сама пачэсных гасьцей. Тут густа пахла наалеенаю скурай, тытунём і дзічынай. У вочы кідаўся герб Анцутаў над камінам — чорная галава анакентаўра на залатым тле — і чатырохлакцёвая шкура задзьвінскага нядзьведзя на падлозе. Сьцены шчэрыліся рагамі, ікламі ды кіпцюрамі. Імёнаў усіх зьвяроў Юргель ня ведаў і ня меў з тае нагоды шкадаваньня.

Лазуркавая заля заставалася замкнёнай. Галасы даляталі з боку вітальні.

Ён нячутна падышоў да дубальтовых дзьвярэй, адамкнуў іх і сунуўся носам у пройму. З Трафейнага пакою насупраць на яго лыпала вочы пудзіла рынацэфала. Выразны гоман даносіўся з другога паверху.

«Ці ж гэта не Стары Дымша сіпае? Дзіўна».

Пан яшчэ ў чацьвертак распачаў быў веснавую навігацыю па Вяльлі на «Макулінцы» — сваім плывучым доме. Ён выправіўся ўверх па рацэ аж да Ваўкавішак, напагасьціны да Струмілаў, прыхапіўшы з сабою ці ня ўсю пакаёвую прыслугу. У Прытульнай Бабравіне яны мусілі прабыць да нядзелі.

У Выгодным Котлішчы тымчасам заставаліся пяцёра: аканом Стары Дымша, ахмістрыня пані Лёдзя, аптэчковая панна Касюта ды пара лёкаяў: Грынька і сам Юргель. Прыслузе забаранялі падымацца на другі паверх бяз панскага дазволу, таму было незразумела, хто і нашто мог аслухацца заказу.

«Хіба запраўды стары круцель запрасіў каго з дворні ды латруе ў панскіх пакоях. Ну й хай яго».

На добры лад, варта было б падняцца і паглядзець, што там дзеецца. Ці мо нават прагуляцца да вартоўні ў парку і паведаміць Вілічу пра ўварванцаў, каб ня стацца ахвярным казлом у выпадку чаго.

Але ж Юргель не хацеў ніякага шуму.

У руках прыемна пазброзгвалі каструбаватыя ключы ад каморы, дзе на яго чакалі размаітыя прысмакі. Дзеля іх прыйшлося пайсьці на замногае, каб цяпер бяз дай прычыны рызыкаваць падвячоркам. Ён згадаў адрузлы твар Касюты і міжволі скалануўся.

Я пакружляў над плянэтаю і выбраў для саджэньня найвялікшы кантынэнт: бухматае покрыва лесу ня толькі абяцала біялягічную размаітасьць, але вабіла маю натуру першаадкрывальніка мажлівымі таямніцамі і неспадзеўкамі.

І абяцаньні, мушу прызнаць, спраўдзіліся.

Я прызямліўся на расьцятай рачулкаю паляне. Звычайная паляна, звычайная рачулка, здалося б іншаму. Але прыгажосьць звонку захапіла мяне нават праз мутнае шкло абцякальніку ў рубцы. Краявід нібыта намалявалі крывёю, да таго ж крывёю розных людзей — недзе сьвежаю, недзе запечанаю, недзе вадкаватаю сукравіцай.

І вось яшчэ пытаньне: хто намаляваў?

Склад атмасфэры аналізатарам Брэмлі я правяраў з пэўным хваляваньнем: працэдура звычайная, але менавіта цяпер крыўдна было б даведацца, што чалавеку дыхаць тут нельга. Мне пашанцавала: я ажно падскочыў, калі ўбачыў тры зялёныя вагеньчыкі.

Адразу ж выйшаў з чоўніку, каб зрабіць колькі здымкаў. Халаджавае паветра духмянілася квеценьню і ядранасьцю. Я ўдыхнуў на ўсе грудзі і прыгадаў, як пахне ўвечары на родным моры Роса. Дзе-нідзе ў ружовым небе плывалі паветраныя выспачкі — як высьветліў пазьней пакупнік плянэты, ейныя нэтры багатыя на нульгравітацыйны мэтал, паклады якога часта выходзяць на паверхню. Крэсовыя навукоўцы назвалі яго аўрыхалькам, чым невыказна парадавалі рамантыка ўва мне.

Ня мог я не адзначыць і багацьце мясцовае флёры й фаўны: на лапіку перад сабою ў першую хвіліну налічыў ня менш за тузін розных зёлак, усе размаітых адценьняў чырвонага; над зёлкамі лёталі казюркі, недалёкі лісьцьвянік шамацеў брунатным лісьцем, а ў рачулцы плёскаліся буйныя жывёлы накшталт старазямельскіх гіпапатамаў з архіўных фільмаў і зусім не зважалі на мяне.

Ужо пасьля я абляцеў астатнія кантынэнты, але нішто больш так ня ўразіла маю чулую душу, як гэты лясісты Эдэм.

З разьдзелу «Неабыякі шанцунак: Зарфалія» мэмуараў Грогбада Зарфаля «Міжзорны пыл у маіх соплах»

Празь Люстраную залю Юргель вярнуўся ў кухню, збочыў у варыўню, сьпусьціўся на дыбачках рыплівымі прыступкамі і адамкнуў камору.

Бачэнкі, бачулачкі, бочкі, слоікі, кадзі і куфы застаўлялі ўсё памяшканьне па невысокую столь. Сокі, квасы, выцяжкі, канфітуры, закрасы і зёлкі, пернікі і мармулады — чаго тут толькі не было. Але Юргеля найперш цікавілі трункі з прыемнае аптэчкі: у гэтай шафцы захоўваліся лекі для Пана: лікворы, настойкі і наліўкі.

Ён якраз стаяў зь дзьвюма бутэлькамі ў руках, ня ў змозе зрабіць выбар паміж лікворам зь пялёсткаў альзорыі ды настойкаю на лунявых грыбох, як ззаду зарыпела масьнічына.

Калі грушаватая фігура Старога Дымшы зьявілася ў разнасьцежаных дзьвярох, бутэлькі ўжо стаялі на сваіх мясцох у шафцы. Юргель павярнуў да аканома свой рухавы твар з выразам сьвятое нявіннасьці і пайшоў у наступ:

— Вашэць таксама пачуў земляных крабаў? Аж так тут шуравалі, што вырашыў спусьціцца праверыць. Але хваляцца няма аб чым: ужо папаразганяў усіх па норах.

Стары Дымша непрыемна пахмыляўся і глядзеў на зьвязак ключоў у яго на пасе.

«Гэтага круцяля так проста не абвесьці».

— Эх, Юргелю-Юргелю. Такі малады, а ўжо сапсуты. І гэтак ты дзячыш Пану за клопаты? Ласуешся ціхачом ягонымі прыпасамі?

Юргель адмахнуўся рукою ад недарэчных папрокаў, але аканом працягваў:

— То вось чаму вакол незамужкі ўсё ўвіхаешся. Яна ж удвая старэйшая! Я ўжо думаў быў… — Стары Дымша зрабіў няпэўны гэст. — А тут — ключыкі. Ну круцяка. Аджа мяне заўжды сьмех бярэ, толькі ўяўлю, як вы з гэтай сухадрэвінай адно аб аднаго касьцямі грукаецеся, калі…

— Добра-добра, — перапыніў Юргель, якому не падабаўся кірунак размовы, дый Касюту за такую ўжо сухадрэвіну ён не лічыў, — можам дамовіцца наступным парадкам: вашэць ня бачыў мяне тут, а я ня чуў вашэцевы размовы зь сябручкамі ў панскіх пакоях. Згода?

Пахмылка зьнікла з Дымшавага твару. Ён хітра прыплюшчыўся і прасіпеў:

— Пагаворма пра гэта наверсе. З маімі сябручкамі.

Аканом ветліва прапусьціў Юргеля наперад і пайшоў наўсьлед. На лесьвіцы Дымша моцна ўзяў яго пад локаць і павёў у курыльню. Пераступіўшы цераз парог, Юргель зьнерухомеў.

Як чалавек практычнага складу і страшэнны цынік, Зарфаль адразу сьцяміў, што за панадны кавалак трапіўся яму ў рукі. Замест таго, каб ляцець на Папілюс у Крэсах і паведамляць пра сваё адкрыцьцё ў Галяктычны Рэгістар, зь якім у яго была заключаная стандартная дамова, ён скіраваўся на станцыю Альдрэма ў Блізкіх Сьветах. Там у галоўным аддзеле Карпарацыі Касьмічных Дасьледаваньняў без зацяжак запатрабаваў сустрэчы з галавой, падмацаваўшы сваё жаданьне параю здымкаў з Новае Зямлі (тады яшчэ Зарфаліі). Ужо празь якую гадзіну галава ККД зрабіў Зарфалю прапанову, ад якой той ня змог адмовіцца. За каардынаты плянэты і падпіску пра неразгалашэньне ён атрымваў такія грошы, на якія мог заможна жыць да скону дзён у Блізкіх Сьветах ці на Крэсовых плянэтах, ня кажучы ўжо пра Загранічча.

Баніхват Мінгайла-Азярэвіч паходзіў з Старое Зямлі і казаў усім, хто слухаў, што ён ёсьць прадстаўніком старажытнага вялікакняскага роду і можа прасачыць свой радавод на колькі тысячаў гадоў. Але слухаў мала хто. Бо той быў летуценьнікам і трызьніў увесь час напаўмітычнаю краінаю «Беларусьсю», ад якой да нас дайшлі адно няўцямныя тэксты, ды былымі стагодзьдзямі ейнае славы, што даўным-даўно прамінулі. Былі такія, хто прыпушчаў гіпатэтычнае існаваньне падобнае дзяржавы ў прагісторыі, але і іх пужала апантанасьць летуценьніка: ён хацеў знайсьці плянэту, на якой можна было б з нуля стварыць ідэальную краіну мары адпаведна сваім рамантычным уяўленьням, улічыўшы да таго ж абмылы мінуўшчыны. Мінгайла-Азярэвіч нават распрацаваў быў падрабязны плян гэткага сацыяльнага экспэрымэнту на пяцістах старонках. Праз свае лятункі ён уклаў усе айчызныя грошы ў стварэньне ККД, якую і ачоліў у спадзеве знайсьці аднойчы тую самую «Беларусь». Двойчы экспэрымэнт пачынаўся на новых плянэтах і збоіў, але гэтым разам усё выглядала на лепшы вынік.

Зь ненадрукаваных нарысаў Дэзыдэрыюша Клішэвіча, нябёснага мудрагеля

На падлозе ў цэнтры пакою сядзела пані Лёдзя: рукі і ногі сьцягнутыя вяроўкай, у роце кляп. Побач стаяў і тросься Грынька. Ён ня быў зьвязаны, але ні паварушыцца, ні адарваць зьбялелага твару ад каберца пад нагамі быў ня ў змозе.

Пры вакне стаялі два бэйбусы — адзін барадаты, другі з шнарам праз увесь твар — у якіх Юргель адразу пазнаў вітаўчанаў.

Апошнім разам пра іх зьяўленьне ў Віленскім павеце паведамлялі з тузін гадоў таму, але пазнаць вітаўчанаў мог нават той, хто іх ніколі не сустракаў: выгадаваныя ў інкубатарах на сынтэтычных вітамінах, яны былі на паўгалавы вышэйшыя за любога гедзімініча, у пералівістым пазаплянэтным адзеньні, паабвешваныя спакменямі. Юргель ня бачыў дагэтуль жаднага спакменю на свае вочы, але не сумняваўся, што на Новай Зямлі такія рэчы не вырабляюць: дастаць іх можна адно Вонках.

За Юргелевай сьпінай зачыніліся дзьверы і пачулася сіпеньне. Ён хутка зарыентаваўся: ірвануць наперад, скокнуць у вакно, упасьці на клюмбу атрыю, бегма пабегчы за стайню, паклікаць на дапамогу Віліча… Але нічога з гэтага не зрабіў — у руках вітаўчане трымалі праменевікі. Прызначэньне гэтых спакменяў здавалася відавочным.

Стары Дымша зырваў зьвязак ключоў зь Юргелевага пасу. Той здрыгануўся. Яму прыгадаліся чутыя ў дзяцінстве гісторыі. Пасядзёлка неаднойчы пужала яго жахамі, што адбываліся ў Чорнай Лопаўцы, аповедамі пра зямлю, якая плявалася ляваю і дымам, нібыта ў пекле, і пра тое, што ніхто, маўляў, адтуль не вяртаўся.

Ягоная рука міжволі пацягнулася па кудмень на грудзёх. Вока ляснога чыпірадлы ў мэталічнай аправе ён купіў у вайдэлёта на віленскіх Казюкох. Кудмень мусіў бараніць нашэньніка ад злых уплываў і нядолі.

— Бязь лішніх рухаў, пахоліку, — працадзіў Барада, — а то таксама зьвяжам.

— Нешта ён кашчаваты, — дадаў Шнар, — ані цягліцаў, ані тлушчу. Мізэрныя гены. Гадаваць няма сэнсу — Вонках доўга не працягне.

— Затое ён мае іншыя перавагі, — уступіўся аканом. — Язык гладка ходзіць. Глуздом круціць умее. Спрытны — бывае, аж занадта. Дзе-небудзь ды прыдасца, адно што вока за ім трэба.

Юргеля такая атэстацыя не парадавала, але ён вырашыў змоўчаць.

Стары Дымша між тым выйшаў з курыльні разам з Шнарам, пакінуўшы Бараду наглядаць палонных. Час ад часу яны павярталіся і ўпошапкі перагаворваліся ўтрох.

Пад Юргелем падгіналіся ногі, і ён сеў каля ўваходу. У галаве мітусіліся розныя думкі як уратавацца, але па водуме жадная не здалася прыдатнай. Ён вырашыў прычакаць зручнага моманту і імправізаваць.

Грынька па-ранейшаму стаяў, утаропіўшыся ў адную кропку. Так прамінула пара гадзінаў. У пэўны момант пані Лёдзя, і без таго напужаная, пачала біцца ў гістэрыцы, лупіць нагамі па падлозе і мыкаць праз кляп.

— А ну ціха будзь, лафірында!

Барада даў ёй ладную поўху і схапіў за валасы, прыўзьняўшы на добры локаць.

Грынька раптам апрытомнеў і нязграбна кінуўся напярэймы крыўдзіцелю. Мільгануў выбліск, і Грынькава цела ўпала на Лёдзю, якая зараўла яшчэ грамчэй.

У пакой забег Шнар і ацаніў абстаноўку.

— Давай-ка павучым маруху слухмянасьці.

Удвох яны зацягнулі ахмістрыню ў панскую спачывальню і пакінулі дзьверы адчыненымі наросхліст. Юргель, насуперак жаданьню, мог чуць і бачыць усё, што там адбываецца. Гэтак сама, як мог бачыць дзірку ў галаве Грынькі. А вось паварушыцца быў няздольны.

Далейшае адбывалася нібыта ў замарачным сьне. Вярнуўся Стары Дымша і нешта яму казаў, але ён ня ўслухваўся. Вітаўчане прыцягнулі назад Лёдзю, у йрванай сукні і зь сіньцом пад вокам. Яна абыякава глядзела перад сабою і больш не крычала.

Часткаю свае сьведамасьці Юргель спадзяваўся, што Касюта ў грыдні зьнізу прачнецца ад шуму ды ёкату і падыме трывогу. Але другою часткаю разумеў, што сам апаіў яе дрымай, каб не перашкаджала ласавацца смачнасьцямі з прыемнае аптэчкі.

З ступару Юргеля вывелі штурхялі вітаўчанаў. Іх зь Лёдзяю прымусілі падняцца і павялі ўніз, праз заднія дзьверы ў парк.

Ён азірнуўся на маёнтак без спадзеву ўбачыць яго яшчэ калі.

Ужо з здымкаў Зарфаля было зразумела, што Новая Зямля ці не йдэальна адпавядае задуме, а па першых інспэкцыйных адведках плянэты (калі Мінгайла-Азярэвіч папрактыкаваўся ў анамастыцы і тэхнічнай краналёгіі) ён пераканаўся ў тым напоўніцу. Плянэта ляжала нетурбаваная ў далёкім Заграніччы воддаль любых касьмічных шляхоў і правамоцтваў Галяктычнага Рэгістру, на самым ускрайку Незнані зь яе непазнавальным чарноцьцем.

Умовы здаваліся прыдатнымі для жыцьця, але не такімі лагоднымі, як на Старой Зямлі: Аксамітная Лілея была значна халадзейшая за Сонца, — адпаведна розьніліся сярэдняя тэмпэратура паветра і іншыя кліматычныя паказьнікі; а вандроўныя цёмныя плямы на чырвоным карліку часьцяком пакідалі плянэту безь сьвятла на колькі хвілінаў. Найлагоднейшым кантынэнтам з трох была палесістая Куканія, найсуворайшым — вульканістая Зямля Чорнае Лопаўкі.

Такія ўмовы, на думку галавы ККД, гартавалі б характар пераходняў і не дароўвалі гультайства і бязьдзейнасьці. А халодныя бяззорныя ночы (часамі было відаць хіба сузор’е Ганчакоў) зь мёртваю Марэнаю ў нябёсах мусілі нагадваць новазямельцам пра найвышэйшую абыякавасьць Сусьвету, мацуючы іх мужнасьць і звычку спадзявацца адно на сябе самых.

Скорым часам рэчаіснасьць выправіла найбольш утапічныя часткі пляну Мінгайлы-Азярэвіча. Валянтэраў для Пераходзінаў на Новую Зямлю ён гэтым разам вырашыў набіраць выключна зь беларусаў: то бок тых, хто лічыў сябе ідэйнымі нашчадкамі напаўмітычнага народу. Такія, на дзіва, знайшліся ня толькі сярод спалечнікаў псыхіятрычных лякарняў.

Паводле задумы, стрыжнем новага чалавецтва мелі стацца сьведамыя навукоўцы і людзі творчых прафэсіяў. Але на заклік пакінуць родны кут дзеля невядомае плянэты, зьмяшчэньне якое трымалася ў таямніцы, пагадзіліся ня толькі і ня столькі яны. (Хоць бы трапляліся сярод валянтэраў рамантыкі і пасіянарыі, этнакасмолягі, філёзафы Нябытнасьці, дыяхранічныя мовазнаўцы, пісьменьнікі-краністыя, ксэнабіёлягі, этнографы Даўнажыўнае эры, нават дастасоўныя дэтэрміністыя).

Бальшыню ж, як і ў папярэднія разы, складалі размаітыя дысыдэнты, вечныя мармылі, прымітывістыя з сэкты Простых рэчаў, злачынцы і маніякі, прагісторыкі-рэваншыстыя, вайдэлёты Касьмічнага зьнічу, палеарэканструктары, уцекачы і выгнанцы, шматлікія чальцы мізантрапічных асацыяцыяў, экацэнтрыстыя Добрага ладу, блазны і вар’яты, акультныя нэапаганцы, рызыканты, кансьпіратолягі, ашуканцы, пасьлядоўнікі Яшчара і Вялёны і многія-многія іншыя.

Зь ненадрукаваных нарысаў Дэзыдэрыюша Клішэвіча, нябёснага мудрагеля

Стары Дымша падштурхнуў Юргеля ў сьпіну, прымусіўшы адвесьці пагляд ад Выгоднага Котлішча. Двухпавярховы будынак складаўся з трох знаёмых флігеляў: грыдня для пакаёвай прыслугі, кніжніца з чытальняю пад вежай і жылы дом. Флігелі наліліся выгаралаю баграю ў прамянёх Аксамітнае Лілеі.

Вітаўчане вялі іх углыб парку, у бок Вяльлі. Не дайшоўшы да стайні, спыніліся. Пад разгалістым старазямельскім дубам, дзе на ўсё горла сьпявалі гжагжулкі, за жываплотам хавалася сярэдніх памераў аэрабарліна. Яна была добра наладаваная харчамі, у якіх Юргель безь зьдзіўленьня пазнаў панскія прыпасы з каморы. Там месьціліся ня толькі ласункі прыемнае аптэчкі, але і крупы, мука, кіўбасы, сыры, іншае едзіва. Акром таго, ён угледзеў багата пуздэркаў з тэрыякам, які варыла Касюта і лекавала ім ці ня ўсе мажлівыя хваробы.

Тамсама ляжала і цела Грынькі.

«Добра ўсё ж, што Касюта сьпіць і ня бачыць, што тут адбываецца».

— Як думаеш, Юргелю, — нязмушана спытаўся Стары Дымша, — што скажа пан Анцута, калі даведаецца, як ягоныя лёкаі з ахмістрыняй абчысьцілі маёнтак і зьбеглі? Пэўна ж, не парадуецца. Але, відаць, пахваліць мяне за пільнасьць, бо каб я — стары верны служка — ня спудзіў вас учас, нарабілі б большае шкоды. Але, зрэшты, ты гэтага не пачуеш.

«Не такі ты стары і верны, — прызадумаўся Юргель, — аджа ў Выгодным Котлішчы зьявіўся пазьней за мяне, усяго з год таму. Іду ў заклад, ня першы маёнтак вы абабралі падобным парадкам».

— Мяркую, цяпер гэта найменшая зь ягоных праблемаў, — па-філязофску зацеміў Барада.

— Твая праўда, Прокша.

— Без імёнаў тут, — спахмурнеў Прокша-Барада. — Сам не заўважыш, як аднойчы скажаш больш, чым трэба, там, дзе ня трэба.

Ён забраўся ў пярэднюю частку аэрабарліны і ўхапіўся за штурвал пад празрыстым брылём, а Шнар сеў ззаду, ля Юргеля і Лёдзі, якіх упіхнуў перад сабой. Кодаўб быў пазавальваны прыпасамі, і яны прыладзіліся на борце, прыткнуўшы ногі туды, дзе знайшлося хоць троху месца.

Стары Дымша памахаў на разьвітаньне і пасьпяшаў у бок аканомскага дамку з скруткам, які яму перадаў Шнар. Тымчасам той дастаў з-за пазухі нейкую паперчыну, што йльсьнілася ў лілейных прамянёх, і варушыў губамі, водзячы па ёй пальцам. Прокша надосталь азірнуўся і, відаць, застаўся ўсім задаволены.

На сёньня ня так шмат інфармацыі пра эпоху Выправы засталося ў базах Крэсовых плянэтаў. Але дзякуючы новазямельскім крыніцам нашым прагісторыкам удалося аднавіць прыкладную карціну.

З Альдрэмы ў Блізкіх Сьветах выправіліся тры заркалёты: віціны «Палямон» і «Князь Гедзімін» і лыжва «Вітаўт Вялікі» з самым Баніхватам на борце. Як толькі заркалёты выйшлі ў Загранічча, пераходні настойлівым парадкам прымусілі яго расказаць пра таямнічую плянэту і ўмовы жыцьця на ёй у дробязях. З аповеду вынікала, што яна зусім не была Выраем і мала паходзіла на першапачатковае апісаньне, якім іх прывабіў быў Мінгайла-Азярэвіч.

Той спрабаваў запярэчыць, што гэта ўсяго-ткі ягоная візія, якая стацьме явай, варта адно ўсім разам прыкласьці пэўныя намаганьні. Але такая схалястычная пазыцыя не знайшла будзь-якога водгуку. На «Вітаўце» выбухнуў бунт. Апошняю кропляю сталася сьціплае прызнаньне Мінгайлы-Азярэвіча, што на першым прыстанку Пераходзінаў сабе ён адводзіў турботную і незайздросную ролю Панплянэтнага князя Баніхвата І. Ад гэтага моманту ягонае зьнявечанае цела працягнула шлях у міжзорнай прасторы без дапамогі фатонных рухавікоў.

Кіраваньне караблём перайшло ў рукі бессаромнага лотрыка Ёшкі Курдупля — махляра, якому на Старой Зямлі пагражаў перасьлед і анігіляцыйнае пакараньне (гл. GR. S.M. №54672 Архіву Галяктычнага Рэгістру), — ды ягоных спасьпешнікаў. Ёшка выйшаў на сувязь з «Палямонам» і «Гедзімінам», якія ляцелі ў зададзеным бартавым кампутарам кірунку, і сьцісла абрысаваў сытуацыю. Паязджане не ўхвалілі непапраўных дзеяньняў на «Вітаўце», выказаўшы пэўныя анталягічныя ўвагі што да маральна-этычнага боку пазбаўленьня жыцьця, і нагадалі пра немінучасьць кары, адпаведнай злачынству. Ёшка, аднак, не пажадаў ублытвацца ў мэтафізычныя спрэчкі.

Калі «Вітаўт» дапаў да арбіты Новае Зямлі, ён зьмяніў курс і прызямліўся ў Чорнай Лопаўцы, у той час як віціны кіраваліся ў Куканію, пільнуючыся арыгінальнага пляну. Але і іхныя экіпажы пасьпелі пасварыцца міжсобку праз пытаньні новага ладу, падлегласьці і агульных узаемін, таму прызямліліся ў розных канцох кантынэнту: «Гедзімін» — на захадзе сучаснае Вялікалітвы, на ўзьбярэжжы Балтыцкага мора (сёньня там месьціцца Вільня); «Палямон» — далёка на ўсходзе, на ўзьбярэжжы Кружніку — акіяну Новае Зямлі (сёньня там ляжыць Полацак — сталіца Крывіі).

Бальшыня тэхнічнага абсталяваньня захоўвалася на лыжве. Сярод яго былі і аэрабарліны, і праменевікі, і партатыўныя гісэрні, і машыны для тэрафармаваньня. Але ж усе прылады для рольніцтва і натуральнае гаспадаркі, еміна, збожжа, флянсавыя дрэвы і насеньне з Старое Зямлі заставаліся на віцінах. Вітаўчане апынуліся ў нявыкрутцы і неўзабаве сутыкнуліся з голадам. Лягічным выйсьцем для іх сталіся наскокі на дзялянкі палямонічаў і гедзімінічаў на суседнім кантынэньце.

З дакладу інвэстыгатара Бартрама Ардо Першаму рэгістратару Галяктычнага Рэгістру

Аэрабарліна бясшумна ўзьнялася ў вечаровае паветра над Ніжнімі Панарамі і паляцела па-над Вяльлёй.

Халодны марцовы вецер зьверху набраў моцы, і Юргель ад холаду апрытомнеў. Скінуў зь сябе апатыю. Разгледзеўся. Зразумеў, што яны ляцяць на паўднёвы ўсход: за сьпінаю Аксамітная Лілея прыпала да гарызонту, заліўшы віленскі краявід насычанаю ірдзеньню. Водбліскі гулялі на палатне нульгравітацыйнае чыгункі і палосцы Балтыцкага мора ўдалечыні.

Над Вільняю ўздымаўся ў неба мэталічны сьпічак вежы Гедзіміна — будыніны, нібыта зьлепленай з пап’е-машэ і фольгі прыдуркаватым малым. Некаторыя казалі, маўляў, гэта старчма стаіць той самы карабель, на якім прыляцелі першыя гедзімінічы. Але за прамінулыя з тых часоў стагодзьдзі вежу столькі разоў надбудоўвалі і лапілі, што, калі адпачатку яна ўзапраўды і была караблём, ад арыгінальнага выгляду мала што засталося.

Пад імі вывівалася Вяльля. Аэрабарліна набірала хуткасьць. Вось ужо зьнізу Юргель убачыў мохавы дах Раскошнае Бусьлянкі ў Вярках, дзе слугаваў раней, Даўгі Барок, Шаліцкі Перавоз і Лындову Лінію. Сумневаў не засталося — яны трымалі курс на Зямлю Чорнае Лопаўкі.

Калі віленскія перадмесьці й вёсачкі зьмяніліся густымі лясамі, Шнар прыўзьняўся, пацягнуў Грыньку за нагу і скінуў ягонае цела за борт. Юргель зачаравана глядзеў, як тое зьнікла за барвовым дываном вяршалін. Лёдзя не зварачала на гэта ніякае ўвагі.

Апошнім месцам, якое пазнаў Юргель, былі Ваўкавішкі. Там, у Прытульнай Бабравіне, пан Анцута, пэўна, папіваў кестранк, мацаў Струмілавых пакаёвак і не здагадваўся, што вітаўчане аблупілі яго як ліпку. Далейшыя землі заставаліся Юргелю невядомыя. Хіба што, прыгадваў, на ўсход ад Віленскага ваяводзтва ляжыць Смаленскае. За ім — Амсьціслаўскае. А яшчэ далей, за гарамі й морамі, — страшэнная Чорная Лопаўка. На тым ягоныя геаграфічныя веды і скончваліся. Ён нарадзіўся ў Яшунах, што ў Троцкім ваяводзтве, а большую частку жыцьця прабавіў у Віленскім павеце, дзе наймаўся лёкаем да чарговага пана, пакуль яго не выганялі за чарговую правіну.

Юргель вылаяў сябе за тое, што змарнаваў столькі часу на бязьдзейнасьць, і памеркаваў, як можна выйсьці зь незайздроснага становішча. Зрэдку яны міналі невялікія паветраныя выспачкі, і ў Юргеля, які сядзеў на борце, абхапіўшы нагамі паўбачэнак, каб ня ўпасьці, узьнік які-ніякі плян. Трэба было адно чакаць.

Ён глядзеў на Лёдзю побач і спрабаваў падаць ёй знак, але ўсё марна. Ахмістрыня была па-ранейшаму зьвязаная, яе матляла з боку на бок; яна не зважала ні на што, у тым ліку на Юргеля.

Шнар побач не зьвяртаў на палонных асаблівае ўвагі, прысьвячаючы яе краявіду пад імі і паперчыне ў руках. Калі-нікалі ён перакрыкваўся з Прокшам наперадзе і нешта выкрэсьліваў алоўкам.

Пэўнага моманту Вяльля засталася справа — Юргель зразумеў, што яны ўзялі курс проста на ўсход. Пасьля падняліся ў паветры — наперадзе выткнуліся горы. Ён ледзь не адубеў на вышыні, але неўзабаве яны прамінулі граду і зноў паляцелі над лесам.

Як і чакаў Юргель, калі вакол сутонела і апошнія прамяні Лілеі асьвятлялі адно йрванае пярыстае надхмар’е над галавой, аэрабарліна скінула хуткасьць. Марэны ў небе не было. Зямля ўнізе падавалася чорным прасьцірадлам, накінутым на непрыбраны бяседны стол. Шнар запаліў налобны ліхтарык, а Прокша — скіраваныя наўскасяк да зямлі фары.

Угледзеўшы наперадзе пад бортам тое, на што спадзяваўся, Юргель пачаў дзеяць.

— Стойце, стойце! Што гэта там? Ды такі вялізны, — залямантаваў, паказваючы пальцам назад.

Прокша запаволіў хаду аэрабарліны, а Шнар азірнуўся. Юргель кінуў пагляд уніз і прычакаў патрэбнага моманту.

«Выдатна».

Ён памацней ухапіўся нагамі за паўбачэнак і расхістаў яго, удаючы сябе гістэрыкам.

— Вунь жа ён, вунь там! Аёечкі, толькі гляньце.

Перад тым як перакуліцца цераз борт, Юргель пасьпеў вырваць паперчыну з рук Шнара.

Ён куляўся ў паветры разам з паўбачэнкам. Чуў крык на барліне. Бачыў яркі прамень, які вымільгнуў з-па-над галавы. Адчуваў, як драўляныя трэскі ўтыкаюцца ў шчаку. Унюхаў пах спаленага валосься. А потым сутыкненьне зь невялікай — касы сажань у пярэчніку — паветранаю выспачкаю выбіла зь яго дух. Ён парадаваўся, што разьлічыў усё як сьлед.

Але радаваўся нядоўга: зьверху працягвалі страляць. Ад іх з паўбачэнкам агульнага цяжару выспа хутка падала ў цёмным небе, ніжэй і ніжэй, аж пакуль не кранулася верхавых галінаў дрэваў. У гэты момант ён сапхнуў нагамі паўбачэнак і падзеньне спавольнела. Выспа чапляла галіны, і ён моршчыўся ад узьнятага шуму і трасяніны, але наверх болей не глядзеў. Урэшце выспа з глухім гукам ляснулася аб зямлю, і зь яго зноўку выбіла дух.

Ён перавярнуўся на сьпіну і колькі часу ляжаў, не варушачыся; баяўся праз прагал у лістоце ўбачыць абрысы барліны і скіраваны ў яго сьмертаносны прамень. Але ня ўбачыў. Відаць, і яго самога не было як разьгледзець у такой цямрэчы. Юргель асьцярожна падняўся, пацягнуўся — і зразумеў, што нічога не зламаў. Адно адбіў усё што можна. Але ў гэтых варунках ён мог зазнаць і большыя страты, таму асабліва не пераймаўся.

Юргель пагразіў кулаком нябачнай барліне і адцягнуў выспачку пад найбліжэйшае дрэва, галіны якога расьлі практычна паралельна зямлі і не дазвалялі выспачцы падняцца ў паветра і выдаць знаходжаньне бегляка. Не прыдумаўшы лепшага занятку да ранку, ён прыхінуўся сьпінаю да камля, загарнуўся як мог у кабат і паспрабаваў заснуць.

Не прамінула і паўтарадзесяці гадоў, як высьветлілася, што Грогбад Зарфаль не задаволіўся грашыма ККД. (Зарфаль, судзячы з усяго, быў чалавекам практычнага складу і тым яшчэ гіцлем, хоць на яго няма жаднае справы ў Архіве). Больш за тое, не задаволіўся ён і ганарарам за свае мэмуары, якія нарабілі шуму ў Блізкіх Сьветах і не апошняе месца ў якіх займала Новая Зямля. Злыязыкія крытыкі, зрэшты, казалі, што напісаў іх ён ня сам.

Зарфаль прадаў каардынаты плянэты касьмічным піратам Ярвана Сялявы (гл. GZ. L.W. №43459 Архіву Галяктычнага Рэгістру). Асаблівае цікаўнасьці што да самое Новае Зямлі тыя не выказвалі, але заўжды мелі патрэбу ў рабох на продаж. Ці не штодругі год у Куканію ўзяліся прылятаць Сялявавы ўчаны, трумы якіх па самую завязку напакоўвалі палоннымі. Новазямельцы вымушаныя былі прыстасоўвацца да нязручных умоваў: учуўшы басавіты гул фатонных рухавікоў, часьцей хаваліся па лясных сховішчах, пакідаючы на спажыву піратам адно старых ды нядужых. Можна прыпусьціць, піратаў такая сытуацыя не задавальняла і вымагала рэфлексіі.

Ёшка Курдупель вобмельгам угледзеў сваю выгаду і прапанаваў Сяляве пагадненьне: Ёшкавы людзі ў часе гвалтоўных наскокаў выбіралі сярод гедзімінічаў і палямонічаў найдужэйшых мужоў і найхарашэйшых дзяўчатаў, заганялі на аэрабарліны і звозілі ў адмысловыя лягеры ў Чорнай Лопаўцы, дзе іх спароўвалі і нагадоўвалі як быдла. Туды ж свайго часу прыляталі піраты, якім заставалася адно ладаваць трумы першакляснымі рабамі. Наўзамен яны забясьпечвалі вітаўчанаў пэўнымі тэхнічнымі прыладамі, што палягчалі іхнае існаваньне і гадоўлю людзей, накшталт гідрапонных сыстэмаў, гамалягічных інкубатараў і рамонтных модуляў.

Пераз стагодзьдзі флёра і фаўна, прывезеныя з Старое Зямлі, пасьпяхова суіснавалі і спаборавалі з эндэмікамі Куканіі. Спаборавалі і людзі. Пераходні парасьсяляліся па ўсім кантынэньце асобнымі групамі, часьцяком варагуючы міжсобку. Выточная вялікая задума Мінгайлы-Азярэвіча пра краіну-мару Беларусь разам з панплянэтнаю беларускаю моваю і агульнаю валютаю талерам, вядома, ня спраўдзілася. Хіба не адзінымі местамі, дзе захаваліся рэшткі пачатнага пляну і сякія-такія тэхналёгіі, былі Вільня і Полацак — самыя месты ўзьніклі вакол віцінаў. Воддаль іх любыя тэхналёгіі пазастыгалі на роўні Даўных дзён, і ня дзіва: насельнікі дзіказем’я больш клапаціліся аб уласным выжываньні, ня дбаючы пра будзь-якое разьвіцьцё навукі.

Працяглая ізаляцыя, крэўнае скрыжаваньне, генэтычныя адхіленьні і псыхічныя вычварэньні ўва многіх каленах спрычыніліся да таго, што нашчадкі выгнанцаў і дысыдэнтаў у стане заўсёднае канфрантацыі стварылі сама размаітыя супольнасьці зь дзіўнымі звычаямі. І з часам адрозьненні між супольнасьцямі адно павялічваліся. Ужо праз тысячагодзьдзе, у сёньняшнюю эпоху Роскіду, Куканія ўяўляла сабою стракатую цераспалосіцу недадзяржаваў, вольных местаў, аўтаномных анкляваў і нічыйных земляў з рознымі мовамі, ладамі і забабонамі. Суседзі мала калі мелі зносіны адныя з аднымі звыш сама неабходнага.

Раскіданаму па Сусьвеце чалавецтву зьмяшчэньне Новае Зямлі да апошняга часу заставалася невядомае. На ўскрайку Незнані не зьяўляліся заркалёты, з выняткам хіба што пірацкіх учанаў. Ахінутая млявасьцю плянэта жыла сваім дзівачным старасьвецкім жыцьцём, якое нам падалося б пякельным жахам. Але на чужынскія пагляды новазямельцы не зважалі. Куканія не стамлялася спараджаць усё новыя формы сацыяльнага жыцьця, якія паўставалі насуперак імавернасьці і здароваму глузду. Зямля Чорнае Лопаўкі сталася між тым запраўдным кантынэнтам-вязьніцай, дзе нашчадкі лотрыкаў зь «Вітаўта» ўтрымвалі і нагадоўвалі рабоў, час ад часу папаўняючы свой статак.

У адным Мінгайла-Азярэвіч меў рацыю: плянэта загартавала сваіх насельнікаў як мае быць. Калі б ён убачыў, чым абярнулася ягоная мара, дык жахнуўся б, як жахнуліся мы, калі прыляцелі ў Куканію.

З дакладу інвэстыгатара Бартрама Ардо Першаму рэгістратару Галяктычнага Рэгістру

Зь Цёмналесься ў Аўціму

«Учора было ўчора, а сёньня — гэта сёньня».

З такою думкаю Юргель адкінуў прэч шкадаваньні і вырашыў, што яму не застаецца нічога, як адшукаць Вільню. Ён разьмяў зацёклыя цягліцы, зарыентаваўся, адкуль устае Лілея, і пайшоў лесам у адваротны бок.

Новы дзень абяцаўся быць цёплым і ясным.

Смагу Юргель спатоліў бярозавікам, а вось голад даймаў мацней і мацней. Ён усё шукаў, дзе б чаго пакласьці на зуб, калі ўбачыў на паляне ці то куст, ці то траву, што аплятала павалены камель. Шматлікія сьцябліны падымаліся да роўню пасу і былі ўшпіляныя белымі ягадамі.

«Чорт з голаду й мухі еў, — пастанавіўшы так, паклаў у рот ягадку. — І смак нішто сабе».

Падсілкаваўшыся, Юргель паўдня прадзіраўся скрозь густы падлесак. Неаднойчы яму прывялося скарыстацца клёпкаю ад паўбачэнку: адбіваўся ад зьвяроў, што нагадвалі пудзілы з Трафейнага пакою Пана. Яны відавочна ня зналі людзей і сьмела падыходзілі да яго наўсутыч — але, атрымаўшы па пысе, хутка ўцякалі.

Па паўдні Юргель выйшаў на чысьцядзь, дзе раскінулася прымітыўная вёска з прысадзістых хатаў, напалову закапаных у зямлю. Каржакаватыя брудныя людзі разворвалі зямлю на гародах, калолі дровы, нешта цягалі ў мяхох зь лесу. На падворках сядзелі брыдкага выгляду бабкі, варожа разглядалі яго і перашэптваліся.

Угледзеўшы тубыльца, які ня быў заняты справаю і йшоў сабе вуліцай, ловячы мух, Юргель падышоў і ветліва павітаўся:

— Дзень добры, гаспадару. Хай мой выгляд не падманвае вашэць. Я Юргель Нязломак, дыгнітар вялікакняскага двару ў Вільні, блізкі сябра паноў падкаморага і галоўнага інстыгатара ды іншых дастойнікаў, — ён з даверам сьцішыў голас, — і ўлюбёнец самое пані гетманавай.

Тубылец адно цыркнуў пад ногі.

— А таксама пані кухмістравай.

Тубылец змоўчаў. Юргель быў нязвыклы да такога этыкету.

— А як вашэць завешся?

— Не вашэць — Кузьмар, — негасьцінна прагучала ў адказ.

— Злы лёс закінуў мяне далёка ад дому, шаноўны Кузьмару, у ваш хлебасольны край. Хоць я й не магу зараз адплаціць за тваю бязьмерную гасьціннасьць, упэўнены, вялікі князь не абміне цябе ласкаю, як даведаецца, што ты накарміў ягонага вернага паплечніка і пусьціў падначаваць да сябе ў хату.

Шаноўны Кузьмар пахрабусьцеў касьцяшкамі пальцаў і прамовіў без асаблівае пашаны:

— Ішоў бы ты згэтуль па-добраму, га?

Юргель з шкадаваньнем адзначыў, што канструктыўнае размовы не атрымаецца, але працягнуў роспыт:

— Што ж, пан — гаспадар. А ці не падкажаш, што гэта за месца?

— Цёмналесьсе, што ж яшчэ. Хіба ня бачыш? Вунь там, — узмах рукою на лісьцьвянік, — Цёмны лес.

— Як далёка адсюль да Вільні?

— Га?

— Да Вільні, кажу, — гучней прамовіў Юргель.

— Што за вёска? Ніколі ня чуў.

— Гэта ня вёска, а стольнае места Вялікалітвы.

Кузьмар глядзеў на яго без іскрынкі разуменьня.

— Вількамір, Нясьвіж, Наваградак?

Маўчаньне.

— Хіба вы не прызнаяце ўлады князя Скаравойта?

Кузьмар перакрывіўся.

— Мы жывём у Цёмным лесе, шануем Лясных багоў і ў чужыя дзялы носу ня ткнем.

Юргель зразумеў, што пра чыгунку тут пытацца ня мае сэнсу і пацікавіўся, дзе ляжаць найбліжэйшыя селішчы.

— Вунь там недалечка Засецьце, — Кузьмар паказаў у бок, зь якога прыйшоў Юргель, — а за лесам, — ківок на захад, — жывуць яцьвягі. Самыя сябе завуць судзінамі. Беражыся іх — страшнейшыя за зьвяроў.

— Добра, а дзе ў вас можна пад’есьці?

— Вядома дзе — «У вірох на юрох».

— Перапрашаю?

— У карчме. Што ж ты такі тугі?

Кузьмар пайшоў сваім шляхам, не разьвітаўшыся.

Неўзабаве Юргель натрапіў на скасабочаную хаціну з шыльдаю «Ў вірох на юрох», пра якую казаў тубылец. Да звыклых яму корчмаў яна была мала падобная. Зруб разьехаўся ад часу і ўрос у зямлю ці не па самыя вокны — маленькія і закураныя. Унутры пахла дымам, паўцемру расьсейвалі адно лучыны. Юргель сеў пры найбліжэйшым да выхаду стале і разгледзеўся.

Наведнікаў не было. Маладзенькая прыслужніца балбатала ля стойкі з карчмаром — лысым бамбізам, які разьбіраў тушку нейкага грызуна і абціраў рукі акрайкам кашулі. Дзяўчына безуважна акінула Юргеля вокам, але заказ браць не сьпяшалася. Адно калі ён замахаў рукамі, каб прыцягнуць увагу, зрабіла ласку і несхаць падышла.

— Дзень добры, шаноўная спадарычна. Дазволь…

Не пасьпеў Юргель скончыць фразы, як у карчму завітаў нехта, у кім ён адразу пазнаў сьвятара. Выглядам і паводзінамі той нагадваў віленскіх касматэістых. Трыбухаты, віслашчокі, у даўгім насове з выгафтаваным на грудзёх дрэвам, ён фанабэрыста пракрочыў праз памяшканьне і ўсеўся на дальнюю лаву, наваліўшыся трыбухом на стол.

Прыслужніца ўміг упырхнула да яго. Яна прыкметна пажвавела і выяўляла цяпер кожным рухам запал і паслужлівасьць. Да сталу падляцеў і карчмар. Ён усё абцягваў запэцканую кашулю, выдыгаў перад госьцем, уважліва яго слухаў і ківаў, а потым зьнік у кухні. Сьвятар тымчасам прыцягнуў да сябе прыслужніцу і па-гаспадарску запусьціў руку ёй пад спадніцу. Дзяўчына, відавочна, ня мела нічога супраць.

«Што край, то й звыча́й» — зацеміў сабе Юргель і паабяцаў больш нічому не зьдзіўляцца, каб не паказаць раптам свае недасьведчанасьці. Да таго ж падобныя звычаі былі яму да густу.

«І Вільня можа нешта пераняць ад гэтага дзіказем’я».

Ён ладна згаладнеў, але прыслужніца ўсё не падыходзіла. Праз пэўны час карчмар падаў ёй знак, і яны ўдваіх пачалі выносіць сьвятару стравы з кухні: духмяны суп, рыбіну на селядзечніцы, хлеб, сыр, яйкі памерам з кулак, засмажаныя ў масьле кавалкі мяса і ягадны пірог. Пакуль госьць сілкаваўся, яны стаялі паабапал сталу, падлівалі піва із збану і выносілі пустыя талеркі.

Спакусьлівыя пахі казыталі нос, але Юргелю не заставалася нічога, як цярпліва чакаць. Сьвятар урэшце скончыў сталаваньне, гучна адрыгнуў і пляснуў прыслужніцу па азадку, пасьля чаго цяжка падняўся і сышоў, не пакінуўшы грошай. Такія норавы знаходзілі ўсё большы водгук у Юргелевай душы.

Ён дачакаўся, пакуль прыслужніца пратрэ стол ды пагутарыць з карчмаром, і зноў замахаў рукамі. Дзяўчына закаціла вочы і — відаць, ад няма чаго рабіць — падышла да яго.

— Прынясі мне, зроб ласку, тое самае, што і спадару перада мною.

Прыслужніца дзіўнавата на яго зірнула:

— Таго, што еў бажэньнік Бэнэдэльберт, больш няма.

— У такім разе прынясі што ёсьць.

— Сялянскі абед за шэсьць. Гаршчок марынаваных пацучыных мазгоў за чатыры.

— Сялянскага абеду будзе даволі, дзякую. І чаго-небудзь папіць.

Юргель наладзіўся на даўгое чаканьне, але прыслужніца неўзабаве прынесла дзьве міскі і куфаль. Ён аж бельмы выкаціў.

— Што гэта?

— Сялянскі абед.

— Але чым ён ёсьць?

— Салёны мох, талалуй, крынічная вада.

Юргель папоркаў пальцам у пурпуровую губкаватую масу.

— Гэта ядуць?

— Падціраюцца.

Ён ня меў пэўнасьці, што прыслужніца пажартавала: эмоцыі на ейным абыякавым твары не праглядаліся. Ён спадзяваўся, дзяўчына застанецца прыслугоўваць пры стале, але спадзевы былі марныя — яна вярнулася да стойкі.

Дарэмна пашукаўшы мяса ў вадкаватым талалуі, Юргель панура мачаў мох у халодную жыжку і запіваў вадою з прысмакам балота. Сяк-так спатоліўшы голад, ён памахаў прыслужніцы пустою міскай, а калі тая падышла, адрыгнуў, даў ёй плескача і падняўся, каб сысьці. Але тут жа абсеў, атрымаўшы моцную аплявуху.

— У хляве нарадзіўся? Хто дазваляў распушчаць рукі? І куды гэта зыбраўся? Зь цябе сем ізрояў.

Юргель шчыра абурыўся:

— Чаму сем? Раней спадарычна казала пра шэсьць.

— Адзін ізрой — царкоўны збор Лясным багом, — прыслужніца прымхліва падняла далонь з растапыранымі пальцамі, і Юргель прыгадаў дрэва на сьвятарскім насове. А потым прыгадаў, што Бэнэдэльберт не заплаціў нічога.

— Як бы там ні было, я спытаўся выключна дзеля цікаўнасьці, бо ўсё адно ня маю з сабой грошай. Разумееш, за мною здарылася такая…

Прыслужніца падала знак карчмару, і той выйшаў з-за стойкі з друком. Выгляд лысага бамбізы красамоўна сьведчыў, што скарыстацца з таго друку ён не пасаромеецца.

— Бачу, узьнікла прыкрае непаразуменьне, — захваляваўся Юргель. — Я ўсяго хацеў сказаць, што грошай ня маю, але пакіну ў заклад кудмень з вокам ляснога чыпірадлы, — ён сьцягнуў з шыі цьмяную кульку ў аправе на ланцужку. — Выраблены вайдэлётамі Касьмічнага зьнічу з выспы Ду. Аберагае ад сурокаў і чараў.

Карчмар пакруціў кульку між пальцамі і высмаркаўся ў руку.

— Звычайны бафаніт. Такіх цацаў багата ў срацы. У нашым лесе можна торбамі зьбіраць. Але, — карчмаровы вочы заблішчэлі, — аправа добрая. Вазьму ў кошт твайго сталаваньня.

— Прашу заўважыць, такі кудмень, хай сабе з бафаніту, каштуе значна болей за талерку халоднага талалую. У Вільні за яго, — упэўнена хлусіў Юргель, — я купіў бы дом. Таму чакаю на сваю рэшту.

Карчмар перахапіў друк абедзьвюма рукамі, і Юргель пасьпяшаўся высьлізнуць з-за сталу.

— Да вечару прынясу сем ізрояў і выкуплю абярог.

Бамбіза пырхнуў:

— Ну-ну, разжыцца грашыма ў Цёмналесьсі ня так проста.

— Для Юргеля Нязломка няма нічога немажлівага. Скіруйце мяне на царкву Лясных багоў. Дзякую і не разьвітваюся.

Царкву — найвышэйшы будынак Цёмналесься — Юргель знайшоў бязь цяжкасьцяў. Таксама драўляная, пачарнелая ад часу, яна, тым ня менш, выглядала больш дагледжанаю за астатнія хаты і вылучалася вежаю над дальшым ад уваходу канцом.

Ён сьмела зайшоў унутар і ўбачыў ладны збой вяскоўцаў, што абсталі моўніцу, зь якой прамаўляў той самы трыбухаты сьвятар. Зь незашклёнага вакна ў вежы на моўніцу падала сьвятло. Быў там і Кузьмар, які з разяўленым ротам слухаў нядзельную вячэрню.

— …Наступным услаўляйма Алькіёна, што нясе нам у дзюбе міжзорную лагоду, пад крылом — сямейны дабрабыт, а ў кіпцюрох — прыродную раскошу. Узапраўды лепш алькіён у руцэ, як смок пад небам…

Юргель не прыслухоўваўся. Ён убачыў усё, што хацеў, і нецярпліва чакаў сканчэньня казані. Калі Бэнэдэльберт змоўкнуў, некаторыя вернікі падышлі да яго для прыватнае размовы, а бальшыня скіравалася да выхаду. Ля самых дзьвярэй кожны спыняўся і кідаў колькі мэталічных пруткоў у скарбонку.

Юргель прыладзіўся ў канец чаргі і, падышоўшы, зрабіў выгляд, быццам кладзе грошы. Насамрэч упэўненым рухам ён выграб і рассоваў па кішэнях усе ізроі. Кудмень ужо можна было выкупіць, але хацелася адпомсьціць бажэньніку за нявыкрутку ў карчме.

«Калі ён такі ж самы, як ягоныя віленскія супольнікі, то зрабіць гэта нескладана».

Юргель прыхапіў з сабою адную зь сьвечак, якімі асьвятлялася царква, выйшаў вонкі і паставіў яе пад вежавым акном. Натаскаў з узьлеску сухога ламачча і кінуў на вагеньчык. Пасьля схаваўся ў гушчары, адкуль добра праглядаўся ўваход.

Калі слуп белага дыму папоўз у царкву, першымі адтуль выбеглі вернікі, за імі — Бэнэдэльберт з куфэркам пад пахай. Ён памаўзьліва разгледзеўся і пасьпяшаў у лес. Недалёка ад таго месца, дзе хаваўся Юргель, апусьціў куфэрак у густы падлесак і абклаў мохам — з выгляду тым самым, што падавалі «Ў вірох на юрох». І толькі пасьля кінуўся тушыць пажар.

Юргель хуценька адчыніў куфэрак, дастаў грошы, мэталічныя ўпрыгожаньні і загорнутыя ў хустку кубкі. Наўзамен наклаў унутар камянёў і зноўку замаскаваў мохам. Нованабытае майно вываліў на хустку і завязаў у клунак, які начапіў на кій і закінуў на плячо.

У карчму ён вяртаўся не хаваючыся. Высыпаўшы на стойку перад зьдзіўленым карчмаром сем ізрояў, Юргель пагардліва запатрабаваў свой кудмень.

— Як наступным разам зойдзе мой прыяцель Бэнэдэльберт, — ён падняў руку і растапырыў пальцы, — перадавай прывітаньне і падзяку — яму і Лясным багом — за дапамогу з грашыма.

Юргель пакідаў Цёмналесьсе. Кіраваўся ён у бок Засецьця, пра якое казаў Кузьмар. Самога Кузьмара сустрэў на вуліцы. Той цягнуў два вядры з вадою да недалёкае царквы. Ейная вежа маляўніча палала паходняй.

— Дапамажы, — прасоп вясковец. — Пагарым жа ўсенькія.

Юргель удаў сябе пакрыўджаным.

— У чужыя дзялы я носу ня ткну, іду сабе згэтуль па-добраму.

За вёскаю ніякага шляху не назіралася. Ён прабіраўся лесам, але, не пасьпеўшы адысьціся далёка, налучыў на сьцяжыну. Сьцяжына свайго часу вывела да драўлянага стоду ў чатыры локці вышынёй. Па ўсёй паверхні на ім былі павыразаныя выявы размаітых зьвяроў, даволі ўмоўныя. Перад стодам дагарала цяпельца ў абкладзеным камянямі вогнішчы.

Толькі Юргель прысеў пагрэцца: абапёрся сьпінаю аб стод і выцягнуў ногі, — як з гушчару да яго бяз боязі наблізілася бясьпёрая птушка дурнаватага выгляду.

У жываце забурчала. Думкі працавалі ў адным кірунку.

«Нямала мяса зь яе атрымаецца, і з аскубаньнем ня трэба важдацца».

Адною рукою ён прывабіў сьмелую птушку пабліжэй, а другая самая пацягнулася па камень. Кароткае замахваньне — і ён размажджэрыў птушыную галаву. Іншым каменем з вострым акрайкам разабраў тушку і кінуў кавалкі мяса на вуглі. Заставалася адно пачакаць.

«Лёгкі пад’едак».

Праз гадзіну ля стоду зьявіўся кудлаты вясковец з абярэмкам дроваў і кашом корму для сьвятарных алькіёнаў. За паяданьнем ножкі аднаго з тых самых алькіёнаў ён і засьпеў Юргеля. Астатнія тры ляжалі на зямлі з размажджэранымі галовамі.

Дровы пасыпаліся з грукатам, які адцягнуў Юргелеву ўвагу ад сталаваньня. Ён прыўзьняў брыво і ўміг зарыентаваўся ў сытуацыі:

— Чаго зяпу разявіў? Як прынёс дроваў, дык парубай і падкінь у вогнішча. Каб ня я, сьвяты вагонь згас бы дачыста. І што сказаў бы бажэньнік Бэнэдэльберт?

— Ты… ты… — вяскоўцу яўна не ставала словаў, — ты запаганіў сьвятое полымя. Зжэр зямное ўвасабленьне Алькіёна. Забіў ягоных аватараў у нашым сьвеце.

— Глупства, — Юргель аблізаў пальцы, запэцканыя тлушчам, і растапырыў іх у форме дрэва. — Я ўсяго-ткі выконваў Бэнэдэльбертава даручэньне. Упэўнены, Алькіён ня мае крыўды. Ён падзяліўся за мною каліўцам прыроднае раскошы і міжзорнае лагоды.

— Ты блюзьніш! Менавіта праз тваё злачыннае блюзьнерства Лясныя багі пакаралі нас пажарам. То вось чаму паўвёскі палае.

— Вы самыя сябе пакаралі. Пакаралі негасьціннасьцю да беднага падарожніка.

Ягоныя словы, аднак — бачыў па азьвярэлым твары — не зьмянілі дагматычнага мысьленьня суразмоўцы.

Юргель пацягнуўся па камень.

Кудлаты вясковец здолеў цьвяроза ацаніць сытуацыю, разьвярнуўся і штосілы пабег у бок вёскі, галосячы нешта няўцямнае.

«Чаму тутэйшыя надаюць столькі ўвагі старонным і адцягненным уяўленьням? Незразумела».

Юргель уздыхнуў, з шкадаваннем пакінуў тушкі алькіёнаў на зямлі і, не марудзячы, працягнуў шлях на ўсход.

Ужо па зьмярканьні, адарваўшыся ад мажлівае пагоні ў Цёмным лесе, ён убачыў прагаліну на пагорку. У цэнтры абкошанага кругу стаяла дагледжаная хатка. На незамкнёных дзьвярох ліпеў аркуш з заваблівым тэкстам:

«Падарожніку, пакінь знадворку скрухі ды пакуты дня. Тут адшукаеш прытулак і спачын проці ночы».

Унутры Юргель знайшоў каменную печку, касьцёр наколатых дроваў, падпалку з трэсак і сухога моху, голыя нары, кілім на падлозе і стол ля вакна; на ім сальныя сьвечкі і крэсіва. У варунках, што склаліся, ён быў рады і такому.

Юргель нацягаў знадворку пурпуровага губкаватага моху на нары, распаліў печ, прыпаліў сьвечы, папаразьвешваў сушыцца адзеньне, а сам выцягнуўся на мяккім моху. Пад патрэскваньне сухіх паленаў навальваліся дрымота і млявасьць, мружыліся вочы.

Калі ён ужо ня мог працівіцца сну, дзьверы расхінуліся і ў хатку ўваліліся пяцёра мурзатых хлопцаў. У руках яны трымалі нажы і сякеры — усе йржавыя і шчарбатыя.

Юргель несхаць прыўзьняўся на локці і пазяхнуў. Ён сам дзівіўся сваёй вытрымцы.

— Хто вы такія і чаму так нахабна турбуеце сон мірнага вандроўцы? Чакаю на вашыя тлумачэньні.

— Мы засячане, і гэтта цябе засячом, — зарагатаў завадатар, сама мурзаты з усіх. Астатнія далучыліся да рогату.

— Ці кожнага ў Засецьці чакае такі несардэчны прыём? У тым Засецьці, якое славіцца нечуванаю гасьцінасьцю ад Вільні да Кернава?

— Кожнага. Кожнага дурня. Калі ты настолькі дурны, што сам залезшы ў пастку і запаліўшы сьвечы, каб палегчыць нам працу, дык павер, мы скарыстаемся з твайго жыцьця лепей за цябе самога. Наш бог парадуецца новай ахвяры.

— Зноўку гэтыя забабоны, — застагнаў Юргель, змагаючыся зь недарэчным пазяханьнем. — Я спадзяваўся, што пакінуў іх у Цёмналесьсі.

— Калі хочаш памерці хутка й бязбольна, раўнаць нас ня сьмей з тымі паганцамі, — завадатар аж пырскаў сьлінай.

— І чым жа вы розьніцеся? — ня маючы іншых варыянтаў дзеяньня дый жаданьня дзеяць, Юргель вырашыў пацягнуць час.

— Чым? Яны вызнаюць да халеры багоў: Тура, Нядзьведзя, Алькіёна, Утропа, Пажаха, не пералічыць — і стоды ім ставяць. У адрозьненьне ад нас, гэтыя ўбогія ў сваёй цямноце ня ведаюць, што ў Цёмным лесе існуе толькі адзін запраўдны бог — Лясное чыпірадла. І ты неўзабаве зь ім сустрэнешся.

Мурзілы насунуліся, бліснулі нажы, і Юргель міжволі схапіўся за кудмень.

Завадатар рэзка спыніўся і падняў руку. Нажы і сякеры паапускаліся.

— А ну пакаж.

Угледзеўшы бафаніт, ён прамовіў зь непрыхаваным расчараваньнем:

— Гэтай ноччу бог застанецца без ахвяры. Ён адзін з нас.

Мурзілы прымхліва прыклалі рукі да грудзёў, дзе, сьцяміў Юргель, віселі такія ж кудмені. Ён зараз жа пасьмялеў:

— Вы прайшлі праверку. Лясное чыпірадла вялікадушна даруе няветласьць да свайго вестуна. Магу закінуць яму за вас слоўца, калі прынесяце мне чаго пад’есьці.

Мурзаты завадатар праігнараваў апошнія словы.

— Можаш паспаць тут да ранку, адно накалі дроваў і не палі да канца сьвечы — нам яшчэ іншых гасьцей сустракаць. І каб на вочы больш не трапляўся.

— Апошняе пытаньне.

— Ну?

— Дзе ляжаць найбліжэйшыя селішчы?

— Зь селішчаў тут, акром Засецьця, адно брыдкае богу Цёмналесьсе недалёк. А за лесам і за Вяпрэяй, — ківок на ўсход, — жывуць яцьвягі. Самыя сябе завуць дайнавамі. Дзікія, што тыя зьвяры.

Калі банда мурзілаў зьнікла ў ночы, Юргель падпёр дзьверы сталом, загасіў сьвечы, а вакно занавесіў кілімам. Пасьля падкінуў у печ дроваў, упаў на мох і адразу заснуў. Ноч праляцела на вокамгненьні.

Прачнуўся ён позна, калі Аксамітная Лілея стаяла высока ў небе.

«Вось заспаўся дык заспаўся».

Паклаў у клунак сьвечы ды мох з крэсівам і выйшаў на халаджавае веснавое паветра. Кіравацца пастанавіў на паўночны захад. Выглядала, што страшных яцьвягаў яму ніяк не абмінуць, а Вільня ў кожным разе ляжала недзе на захадзе. Цёмналесьсе ён вырашыў абысьці падалей, бо меў важкія падставы меркаваць, што даўся ў знакі тамтэйшаму люду.

На той бок Цёмнага лесу пачынаўся скоцісты схіл да ракі, парослы высокай, у чалавечы рост, драпач-травой. Ад яе цягнула вільгацьцю і кіславатым духам.

Юргель угледзеў вялізную дрывотню ля вады, вакол яе — пагоны бярвёнаў у пяць стопаў вышынёй. Драўніна зьдзіўляла шызым колерам. Раней ён такое ня бачыў. Прымружыўшыся, заўважыў двух дужых дзецюкоў, што карылі бярвеньне масіўнымі скоблямі. У паветра пры тым уздымаўся ці то пыл, ці то дым.

Памятаючы пра перасьцярогі цёмналесаўцаў, Юргель не сьпяшаўся трапляцца на вочы меркаваным яцьвягам. Ён уцягнуў пясьці ў кабат, нырнуў у росную драпач-траву і пракраўся бліжэй да дрывотні. Апынуўшыся ў мяжы чутнасьці, замёр і прыслухаўся. Дзецюкі балакалі за працай. Гаворка была яму незразумелая, але ейны тон падаваўся спакойным і, як для страшных зьвяроў, зусім ня дзікім.

«Простыя лесасекі. Наўрад ці маюць што супраць выпадковага падарожніка».

Юргель знарок пашабуршэў травою і бяз рэзкіх рухаў выткнуўся з зарасьніку, усім сваім выглядам выпраменьваючы ўпэўненасць. Уражаньне псавала запэцканая і ўшчэнт прамоклая вопратка.

Дзецюкі заўважылі яго, адклалі скоблі і зь цікаўнасьцю павярнуліся. Зблізу яны нагадвалі братоў.

— Kails, brāterel.

— Дзень добры, паночкі. Ласкава перапрашаю за турботы: я папросту зьбіўся зь сьцежкі і заблукаў у лесе. Маю спадзеў, што дапаможаце мне з кірункам. Дзе тут ёсьць якое места? — Юргелю здалося, што лесасекі яго зразумелі, хоць і скрывіліся, пачуўшы першыя ж словы.

— Kvei tū ēiseika? — павольна запытаўся адзін і, бачачы разгубленасьць на твары суразмоўцы, паказаў рукою ў процілеглых напрамках, гаворачы пры тым:

— Vakarāi? Deināi?

— Быў бы вельмі а вельмі ўдзячны паночкам, каб скіравалі мяне на Вільню.

Браты пераглянуліся, раючыся бяз словаў, і адначасна паказалі пальцамі на поўнач, уверх па плыні.

— Stē, brāterel.

— Дзякуй вялікі, яшчэ раз перапрашаю за турботы.

— Sandeiv.

Юргель пакланіўся да зямлі і схаваў у рукаў кабату рэч, якую раней заўважыў у траве пад нагамі. Пасьля разгледзеў яе ўважлівей: аздоблены каменьнем рагавень з пахкім тытунём унутры.

Лесасекі тымчасам паднялі скоблі і вярнуліся да працы. Перад тым, як аддаліцца ад іх уздоўж адхоннага берагу на поўнач, ён яшчэ пачуў:

— Stavīdas ukajebānaisis maskōvits!

— Jo-jo, vaīda, Ālgimunt.

Да вечару Юргель яшчэ тройчы сустракаў на сваім шляху людзей — бедна апранутых вяскоўцаў, занятых нарыхтоўкаю драўніны.

Веснавая паводка ператварыла абалону ў возера. І на берагі гэтага возера возьнікі-тралёўнікі цягалі зь лесу двухсажнёвыя бярвёны на вялізных памаранчава-чорных яшчарках. Стоячы па калена ў халоднай вадзе, вязальнікі зьвязвалі іх па некалькі штук тонкімі каранямі невядомага дрэва. Юргеля бралі дрыжыкі і з носу цякло ад аднаго толькі відовішча.

Шторазу ён падыходзіў да першага-лепшага вяскоўца і ветліва зьвяртаўся, просячы дапамогі. Двойчы яго не зразумелі альбо зразумець не пажадалі. На трэці раз, абмінаючы лесам лукавіну, ён наскочыў у гушчары на сьлепаватага дзядка з пустым кошыкам. Яго Юргель прынамсі зразумеў.

— Шо то за холера! Чы то зьвір, чы то нычыста сыла, — дзядок аж падскочыў зь перапуду, але, угледзеўшыся ў Юргеля, супакоіўся. — Зовсім мэнэ пэрэлякав. Віт, хлопэць.

— І цябе вітаю, добры чалавек. Прабач, не хацеў напужаць, але…

— Стіj-но! Ны чоловік — jе гідны jiтвjег.

— Вось як. А ў мяне склалася ўражаньне, што яцьвягі — гэта тыя, што валяць лес і таркочуць нейкую тарабаршчыну.

— Ны! Естыцька Jетвызь тут е, пыд Пынськом, — дзядок прытупнуў і хвоснуў сябе кошыкам па назе. — Краjіско одважных кэ воёвнычых людэj. Тылькы тут но. А там, за лысочком, — тьху, Жмудь. Шоб jіх морэчка взяла.

— Добра, годны яцьвяжа, ня буду спрачацца. Дай ты рады, як бы мне…

— А чы знаш нашэ гасло? — рашуча перапыніў дзядок.

— Гм-м-м… Баюся, што падзабыў.

— Jетвызі — одродытыса! Нам, jiтвjегам, — одродытыса! На вікы вічны! На Новоj Зэмлі, ек на Староj.

— Цяпер прыгадваю. Усё гэта, безумоўна, вельмі займальна, але я заблукаў і шукаю шлях дадому. Ці кажуць табе што-небудзь такія назвы, як Вільня і Літва?

— Лытвынь? Ны, нычув про такэ краjіско кэ у Вільновы ныбув. Алэ-ж ты розваж, нашо тобі та Лытвынь? Ідэмо зі мною в Пынськ.

— Не, у Вільні ў мяне няскончаныя справы, — Юргель няўсьведамлена памацаў абпаленую чупрыну і сьціснуў паперчыну зь нечытэльнымі надпісамі ў кішэні кабату.

— Дывысь ты: да в тэбэ, брате, діла. Но ек знаш. В Пынську тобі про Вільно докладнэ ныраскажуть, алэ е тут жмудська твэрдь, Овтыма, — дзядок махнуў рукой на поўнач. — Но ек твэрдь — гімно, а ны твэрдь. Алэ там дэ-хто мо поможэ…

— Дзякую за параду. Даліпан, скарыстаюся зь яе.

— Просю! До судосіньня.

Юргель ужо разьвярнуўся, калі пачуў:

— Постіj, хлопэць. Ты головнэ запам’ятаj: оно товді ногы jдуть туды, куды трэба, колы на плэчух е толкова голова.

З гэтымі словамі дзядок пацюкаў сябе паказальнікам па скроні і зьнік у гушчары. Юргель так і не спытаўся, што ж той зьбіраў у кошык.

Надвячоркам, калі неба над ракою зьмяніла колер з жарага на пурпуровы, а скуру працялі дрыжыкі, Юргель убачыў цяпельца на самым беразе і бязь лішніх развагаў спусьціўся да яго.

На вуглях стаяў чыгунок, вакол вогнішча сядзела тройца жылаватых мужчынаў. На іх былі вылатаныя зрэбныя кашулі навыпуск і даматканыя нагавіцы, што даўно ня бачылі праніку. Дражліва пахла ежай. Ля самага берагу на вадзе гайдаліся некалькі злучаных міжсобку плытоў. Яны былі прывязаныя да ўвагнанае ў зямлю жэрдкі нездалёк.

Юргель сьмела пайшоў на цяпло вагню і панадны пах мяса з чыгунку. У яго ўтаропіліся тры пары вачэй. Утаропіліся не сказаць каб надта прыязна.

«Зычлівасьць і альтруізм тут, відаць, не ў пашане».

Ён прадставіўся і спытаўся, ці далёка да селішча. Словы суправаджаў гэстамі, бо не спадзяваўся, што яго зразумеюць.

Зразумелі.

Адказаў найстарэйшы, зь дзяркатым голасам і сівізною ў лапушыстай барадзе, ударыўшы сябе кулаком у грудзі:

— Яўнут, галоўны плытнік. З слыхам у мяне ўсё добра, можаш так не раўці.

Ён кіўнуў на таварышоў — Юргелевых равесьнікаў, адзін зь якіх быў русявым, а другі — рудаватым.

— Гэтыя пацурбалкі — Барута і Пясьціла. А ты, Юргелю, зусім не падобны да тутэйшага.

— Праўда твая, васпане. Я зь Вільні. Пакручастыя выбрыкі лёсу закінулі мяне ў гэтую глухмень, але найскарэйшым часам я пляную вярнуцца дадому.

Яўнут прыгладзіў бараду без асаблівага выніку, памаўчаў і нетаропка прамовіў:

— Першае, ты йдзеш ня ў той бок. Ніякае Вільні на поўначы няма. Зрэшты, і на поўдні яе можа ня быць. Я, прынамсі, пра такую ня чуў. А вы, хлопцы?

Барута і Пясьціла абыякава паціснулі плячыма.

— Але тубыльцы скіравалі мяне на поўнач не пазьней як зранку. Скіравалі без ваганьняў.

— І размаўляў ты зь імі ў той мове, у якой зараз з намі? — чмыхнуў плытнік.

— Вядома, я ўмею адно па-літоўску.

— То ня дзіва, што скіравалі без ваганьняў, — Яўнут паглядзеў на супольнікаў, і яны нявесела ўсьміхнуліся. — Мова гэтая, дарэчы, завецца нальшчанскай.

Юргель паспрабаваў аспрэчыць абодва цьверджаньні, але Яўнут працягваў як нічога ніякага:

— Другое, найбліжэйшае селішча — Аўціма. Адразу за лукавінай, на той бок бору. Але — і гэта трэцяе — там табе нічым не дапамогуць і дапамагчы не захочуць. Чужынцаў яцьвягі не шануюць. Мы самыя — хоць і гамонім па-іхнаму — вымушаныя спыняцца на начоўку па-за межамі Аўцімы, — ён скасавурыўся на рудаватага, у рабаціньні, Пясьцілу, — пасьля пэўнага здарэньня. Чацьвертае і апошняе, прапаную табе далучыцца да нас. У Скірдзімах мы ссадзілі Руклю — нашага задніка. Зламаў быў нагу: пасьлізнуўся на бервяне. То лішняя пара рук нам не зашкодзіць. Плачу срэбны паўтарак на дзень.

— Куды вы плывяцё?

— Плыве гаўно ў атопку, а мы йдзём у вольны Войстам, што на Альманскіх балотах у дэльце Грыўды. У Войстаме спыняюцца вадаплавы з усіх партоў Герадотавага мора. Купцы, валацугі, вандроўныя артысты, авантурнікі, кантрабандыстыя — хто-небудзь мо й чуў пра Вільню, калі гэта не прыдуманае места. Ці ўпэўнены ты, што яна існуе?

— Чаму васпан думаеш, што Вільня — казка, і чаму б ёй не знайсьціся ў вышнявіне ракі?

Юргель узяўся апісваць набярэжную Вяльлі і Ашкірскае затокі, вежу Гедзіміна, сады Антокаля і Верхніх Панараў, але Яўнута ня ўразіў. Той уздыхнуў, не даслухаўшы, падняў зь зямлі дубчык і ў водсьвету вагню нарысаваў на пяску схэматычную мапу.

— Зірні сюды, пане балбоцьку. Самыя мы з Нальшчанскага краю — ён ляжыць за ракой, на правым беразе. Нальшчанская зямля цягнецца ад Грыўды і непраходных гораў на захадзе да Сьвянцянскіх градаў на ўсходзе. Нямегля — прытока Грыўды, а Зальвея — прытока Нямеглі. Зь ейнае вышнявіны мы і йдзём.

— Горы? На шляху зь Вільні я пралятаў над гарамі.

— Ты хіба недачуў частку пра «непраходныя»? Дык вось, горы непраходныя. З поўначы на поўдзень Нальшчаны цягнуцца ад акіяну аж да Зальвеі, — Яўнут махнуў у бок ракі. — Ніхто ў нас ні пра якую Вільню зроду ня чуў.

Плытнік тлумачыў цярпліва, як малому, зазіраючы Юргелю ў вочы і нібыта спадзеючыся ўбачыць там хоць бы нейкую асэнсаванасьць.

— Гэта правы бераг. Цяпер левы, на якім мы зараз седзімо. Тут у нас Яцьвязь. Зараз мы ў яе паўночнай частцы — Судаве, а на поўдзень ад Вяпрэі ляжыць Дайнава. У Яцьвязі, як ты мог пераканацца, нават мова іншая, і Вільні тваёй быць ну ніяк ня можа. Хіба што яна за Сьвянцянскімі градамі. Але там я ніколі ня быў. І такіх, хто б адтуль вярнуўся, ня ведаю.

Рэчы, якія расказваў Яўнут, мусілі б цалком завалодаць Юргелевай увагай, бо ад іх залежалі ягоныя далейшыя пляны і блізкая будучына, але адзінае, пра што ён мог думаць — густы мясны пах. За ўвесь дзень ён так і не паеў. У яго ледзь атрымвалася глядзець у вочы Яўнуту, а не ў чыгунок. Выдавала Юргеля і бурчаньне ў жываце.

Ён прымусіў сябе засяродзіцца.

— Які ж у вас маршрут?

— Ідзём уніз па Зальвеі празь Сьверыж і Патрымпус, — Яўнут праводзіў дубчыкам па нарысаванай мапе. — За Сьверыжам, дзе ў раку ўпадае Вяпрэя, чакаем яцьвяскія плыты зь Бікшаў. У Патрымпусе перавязваем плыты ў караван і ідзём па Нямеглі да Аталезі на сутоцы з Грыўдай. Адтуль уніз да Герадотавага мора.

— Цікава-цікава, — зважна паківаў Юргель, якому жадная з пачутых назваў нічога не казала.

— У Войстаме зможаш сесьці на карабель або прынамсі даведацца пра сваю Вільню. У кожным разе дабрацца да яе прасьцей адтуль, чым з Судавы.

— І якая адлегласьць аддзяляе нас ад Герадотавага мора?

— Калі прымеркаваць на вока, паўтары тысячы нальшчанскіх міляў, альбо паўдзевятаста яцьвяскіх.

— А літоўскіх?

— Не ўяўляю, пра што ты, — паціснуў плячыма Яўнут.

— Добра, колькі часу зойме падарожжа?

— Глядзі сам: каля шасьцідзесяці дзён да Патрымпусу, адтуль чатыры тыдні да Аталезі і троху больш да вольнага Войстаму. Усяго пяць з паловай месяцаў. Сёньня ў нас які дзень?

— Першы панядзелак кветня.

— То спадзяюся да канца ўрэсьня папіваць маліягранат, седзячы на плывучай тэрасе «Войстамскага лотра» з грашыма ў кішэні. Але дакладна прадказаць не бяруся — на вадзе ўсялякае здараецца.

— Не, такі варыянт мне не пасуе, — скрывіўся Юргель, з намаганьнем адводзячы позірк ад чыгунку. — Паспытаю шчасьця ў Аўціме. Бывайце!

— Не разьвітваюся. Мая прапанова застаецца ў сіле, але на менш выгадных умовах.

Юргель раскланяўся і растаў у прыцемку. Яўнут упэўненым рухам зьняў чыгунок з вуглёў, разьліў мясную поліўку ў тры талеркі, пакінуўшы порцыю на донцы, і ўкапаў чыгунок у прысак бліжэй да вагню. Па вячэры Барута зь Пясьцілам дасталі з будану на заднім плыце посьцілкі і паклаліся спаць вакол вогнішча.

Яўнут узяў сабе першую варту. Каля поўначы ён убачыў запыханага Юргеля ў ненайлепшым настроі. Той бязь сілаў упаў на зямлю побач зь ім.

— Я прымаю прапанову васпана.

Яўнут моўчкі падсунуў да яго чыгунок. Зьдзіўленым ён не выглядаў.

— Аўціма — дзіўнае месца, — пачаў Юргель, пад’еўшы. — Нават, сказаў бы я, дзіўна негасьціннае. Тамтэйшыя жыхары таркочуць нешта няўцямнае і не жадаюць прыкласьці ніякіх намаганьняў, каб зразумець мірнага госьця. Дапраўды, яны паставіліся да мяне зь відавочнаю варожасьцю, хоць бы я не даваў для гэтага жаднае нагоды. Наадварот, каб залагодзіць злосьнікаў, ажно іхны дэвіз прадэклямаваў.

— Гэта які такі? — пацікавіўся галоўны плытнік.

— Етвызі — адрадытыса, нам, йiтвегам… — пачаў Юргель, але яго перарваў сухі Яўнутаў рогат.

— Хто навучыў цябе такой дураце?

— Годны яцьвяг сталага веку, якога я сустрэў па дарозе. На жартаўніка не выглядаў ані.

— Ён яўна з тых, каго судзіны завуць русінамі і ўважаюць за здраднікаў і падробак. Твой дэвіз — ня сама лепшы тактычны разьвязак: яцьвягі і йітвегі — ці не найгоршыя ворагі.

— Баюся, мне цяжка зразумець падобную нелюбоў. І тыя, і другія відавочна ёсьць гедзімінічамі, якія жывуць на адной зямлі, не адрозьніваюцца выглядам і называюць сябе аднолькава.

Яўнут крахтануў:

— Яцьвягі лічаць, быццам выключна яны ёсьць нашчадкамі легендарнага Гедзіміна, і пахваляюцца тым, што паходзяць наўпрост ад самога князя. А русіны тут, маўляў, пятае кола ў возе і жаднага дачыненьня да Гедзіміна ня маюць. Йітвегі, у сваю чаргу, упэўненыя, што яцьвягі — па-іхнаму «жмудзіны» — адно папрымазваліся да князя, а папраўдзе да яго ніякім бокам.

— Пачакай, васпане. Гедзімін — зусім ня князь. Гэта ўсяго-ткі назва касьмічнага карабля, на якім нашыя продкі калісь прыляцелі ў Вільню з-па-за зораў.

— Юргелю, — Яўнут паглядзеў на яго, як на дурненькага, — годзе чаўпсьці лухту. Вернемся лепей да Аўцімы. Што здарылася далей? Мяркую, на тым твае прыгоды ня скончыліся.

— Мне прыйшлося абысьці ўсю вёску, каб пераканацца, што нідзе няма ні чыгункі, ані аэрабарліны, ані якога іншага транспарту. Тады я вырашыў падначаваць у Аўціме — мая памылка, — а справы рабіць з раньня. На беразе якраз знайшоўся заезны двор.

— «Leli krēklai», — уставіў Яўнут.

— Гаспадар недалікатна адмовіў мне ў прыёме і праявіў беспадстаўную агрэсію на пустым месцы.

Яўнут узьняў брыво і выразна паглядзеў на яго.

— Наколькі я ведаю Бутыгейда, трэба добра пастарацца, каб яго ўгнявіць.

— Мажліва, я не разабраўся ва ўсіх звычаях і забабонах і выказаў занадта яўную цікаўнасьць да ягонае дачкі, — несхаць прызнаў Юргель. — Нельга выключаць падобную магчымасьць, хоць вінаваціць мяне ну ніяк не выпадае. Вочы ў дзевухны такога кшталту, што адвесьці позірк проста немагчыма, калі ты мяне разумееш.

— Твая праўда. Прырода запраўды надзяліла Аргелу выбітнымі… гм-м-м… вачыма.

— І бацькам, няздольным сьцяміць, што такі дар няможна замыкаць у чатырох сьценах — ім трэба дзяліцца з кожным, хто прагне дакрануцца да прыгажосьці.

— Брак Бутыгейдавага цяму летась адчуў на сваёй скуры Пясьціла. Гэта і ёсьць здарэньне, па якім мы больш не спыняемся ў Аўціме. Прыпускаю, Бутыгейд разглядае ўласную дачку як прыкметную шыльду, на якую можна заглядацца, але не… гм-м-м… дакранацца да яе, як ты выказаўся.

— Не магу не заўважыць, што васпан зачаста гмыхаеш, як згадваеш жаночыя вабноты. Няўжо гэта сарамлівасьць?

— Глупства, — гыркнуў Яўнут, але ўзяў сябе ў рукі, убачыўшы хітрынку ў Юргелевых вачох. — Як бы там ні было, Пясьцілу пашэньціла больш за тваё: Бутыгейд выштырыў яго адно пад ранак.

— Ага! Дык гэта яму я мушу падзякаваць за ласку, што мне ўчынілі ў «Лелі крэклях». Уцякаў стуль як ад халеры. А пасьля напаткаў цэлы атрад на яшчарках, якія пляваліся полымем. Злосьнікі цюгакалі на мяне як на нядзьведзя і гналі аж да лесу. Жаднае павагі да беднага падарожніка.

— Яшчаркі завуцца жывойтамі. Яцьвягі іх гадуюць: аб’язджаюць і выкарыстоўваюць у гаспадарцы.

Яўнут з Юргелем пэўны час памаўчалі, гледзячы, як вуглі браліся сівізной, і слухаючы смалістае пастрэльваньне вагню.

— Такім парадкам, я схільны прыняць прапанову васпана. Тры срэбранікі на дзень, васпан казаў?

— Я казаў, прапанова дзейнічае аднаразова, — спакойна запярэчыў Яўнут. — Цяпер набываюць моц менш выгадныя ўмовы. Магу прапанаваць табе месца задніка без аплаты, затое з харчаваньнем.

Юргель паціснуў плячыма:

— Я маю небагаты выбар.

Уніз па Зальвеі

Прачнуўся ён ад таго, што яго хвастаў па шчоках русявы маладзён — Барута.

— Паспаць ты здатны, нічога ня скажаш. Ледзь раскатурхаў.

Юргель ня памятаў, як яго змарыў сон напярэдадні. Падымацца не хацелася, ва ўсім целе разьлілася стома. Ён з клункам пад галавою ляжаў на посьцілцы. Перад сабою бачыў вогнішча, над якім кружлялі іскры. Тамсама стаяў чыгунок. Пахла не настолькі смачна, як увечары, але дастаткова смачна для таго, каб прымусіць яго падняцца. Барута разьліў па талерках рэдкую кашу з салам, а Яўнут, пакуль нявыспаны Юргель сьнедаў, расказваў пра плытніцтва на Зальвеі.

— Плыты мы ўжо ня першы год ганяем. Праца ня з простых, але ж якая ёсьць. Дый сьвет паглядзець можна. Ад градаў да мора паўсюль пабывалі. Па-яцьвяску вось няблага навучыліся. У Сьвянцянах, зноўку ж, не апошнія людзі.

Усё гэта мала цікавіла Юргеля, але ён мімаволі даведаўся, што ў вышнявіне Зальвеі, пачынаючы ад самае вытокі, расло попельнае дрэва. Назву яно атрымала ад папераватай, як у старазямельскае бярозы, кары шызага колеру. Кара лёгка адслойвалася і крышылася, разьляталася попелам у паветры. Паліць такое дрэва ніхто не паліў, бо гарэла яно зь вялікаю колькасьцю задушлівага дыму. А вось лёгкая і трывалая попельная драўніна вельмі дарэчы прыдалася ў карабельніцтве, асабліва ў стэпах на морскім узьбярэжжы, дзе востра адчувалася недастача будаўнічых матар’ялаў.

— Найпрасьцейшы спосаб даставы драўніны да карабельняў — сам разумееш, плытніцтва. Сплаў пачынаюць ад вытокі. Адтуль бярвёны пускаюць шарашом. Ага, слушна табе Пясьціла падказвае: россыпам, значыць, па адным. А што ён робіць няслушна — дык гэта мяне перапыняе. Наступным разам зловіць поўху. Далей па плыні, аж за Сьверыж, па берагох стаяць румы. Там вяжуць плыты.

Яўнут расказаў, што добрая частка Судавы і ўсходніх Нальшчанаў жыла нарыхтоўкаю попельнага дрэва. Пераз увесь год лесасекі валілі лес, вязальнікі круцілі вяроўкі з тонкіх каранёў, возьнікі-тралёўнікі перавозілі камлі на тартакі, дзе іх наразалі на штукі, адтуль — у румы на берагох, дзе бярвёны акорвалі і ўкладвалі ў пагоны на прасушку. Штовясны ўсе сьпяшаліся скарыстацца зь вялікае вады. Людзі зараблялі на тым свае срэбранікі. Качаны скочвалі падрыхтаваныя бярвёны ў ваду, зьбіваны зьбівалі плыты, і надыходзіла чарга плытнікаў. Яны таксама карысталіся зь веснавое паводкі, каб учас прамінуць мялізны. За Патрымпусам рака заставалася прахадною і ў ліпцы, па малой вадзе, а вось верхнюю плынь сьпяшаліся пакінуць ззаду як мага раней.

— Ідзём мы, вядома, ня ўлегцы. Вязём з сабой футра, мёд, зацукраваных кузькаў, пылок гальшанскае вячорніцы, іншую драбязу — на поўдні ўсё гэта ў навінку. Дарогай ловім рыбы на пад’едак і правяльваньне. Падыходзім да прыстаняў на абодвух берагох — і да нальшчанскіх, і да яцьвяскіх. Абменьваемся зь мясцовымі. У адных купляем патаньней, іншым прадаём падаражэй — нічога звышскладанага. Назад з Войстаму вяртаемся з караванамі сухім шляхам празь Дзяволтву. У Дайнаве спыняемся ў Пукеіку ды Бікшах, а там і да дому недалёка. Ладна, годзе балакаць, кашы ўжо й няма.

Яўнут падняўся і павабіў Юргеля пальцам да плыту.

— Ці даводзілася табе хадзіць на чымсьці падобным?

Юргель кінуў вока на плыт з трох зьвёнаў, прыцмокнуў языком і прамармытаў нешта няўцямнае, што пры пэўным жаданьні можна было прыняць за станоўчы адказ. Яўнут такога жаданьня ня меў.

— Чаго ты барузьдзіш як боўдзіла дурное? Скажы выразна.

Юргель згадаў, як некалі слугаваў на «Макулінцы», калі пан Анцута выправіўся быў да ўтокі Вяльлі, у віленскі порт. Вандроўка туды і назад цягнулася ня больш за пару гадзінаў. Ён упэўнена прамовіў:

— Мне даводзілася хадзіць да Балтыцкага мора на плывучым доме, дзе я выконваў даручэньні самога вялікалітоўскага падкаморага.

Яўнут уздыхнуў:

— Касьмічныя караблі, плывучыя дамы, казачныя месты і моры — мы яшчэ не на вадзе, а я ўжо сыты па горла тваімі балачкамі. Май наўвеце, цярплівасьць мая даволі абмежаваная. А вось злосьць — не.

Барута зь Пясьцілам сумна паківалі.

Яўнут пацягнуў Юргеля на прывязаны ля берагу плыт. Той, забіраючыся, намачыў ногі ў халоднай вадзе і скрывіўся. Гэта не абмінула Яўнутавае ўвагі:

— Нічога, звыкайся, шчэ ня раз прыйдзецца ўваліцца ў ваду: цэлы дзень скакацьмеш па сьлізкіх бярвёнах. Прамокнуць тут ня сама страшнае. Галоўнае, каб камлі не раздушылі альбо пад сабой не пахавалі. Патануць у такой сьцюдзёнцы — справа няхітрая. Альбо нагу зламаць, як Рукля. Увесь твой спрыт прыдасца. То згадвай, як даваў лататы з заезнага двару — гэта будзе не залішнім.

Юргель распрастаўся на плыце і адчуў, як гуляюць пад ім шэрыя бярвёны — узапраўды патрабавалася пэўная звычка, каб астояцца. Яўнут між тым шырока расставіў ногі, абгладзіў бараду і працягнуў павучаньне:

— Слухай уважліва, паўтараць я не наладжаны. У плыце нічога складанага няма. Гэта папросту камлі, зьвязаныя міжсобку ў зьвёны. Кожнае зьвяно завецца лаўкай. Мацуюцца яны віцамі, — Юргель пазнаў гнуткія карані, якія бачыў у яцьвягаў-вязальнікаў. — Віцы распарваюць на вагні і прывязваюць камлі да пакладзеных упоперак жэрасьцяў. На адную лаўку — па два жэрасьці, сьпераду і ззаду. Усё гэта закнаблёўваецца, каб лаўкі не распаўзаліся. У нашым плыце іх, як бачыш, зараз тры, потым паболее.

Даўжыня лаўкі, прымеркаваў Юргель, складала два сажні, шырыня — каля пяці-шасьці стопаў.

— Адная з адной лаўкі злучаюцца паклёсамі, — Яўнут паказаў на даўгую жэрдку, наўскось перакінутую з аднае лаўкі на іншую. — Паклёсу кладуць на жэрасьць, прывязваюць хамутамі з віцы і забельваюць забелкай. Вось гэтае пяцілакцёвае бервяно на рачках наперадзе — апачына, стырнавое вясло. За яго адказны галаўнік, то бок я. Раку я ведаю лепш за іншага і гляджу, каб плыт ня сеў на гак. Давай за мной.

Яўнут рушыў назад, балянсуючы на мокрых камлях, і спрытна пераскочыў на сярэднюю лаўку. Юргель скіраваўся за ім без заўважнага імпэту і грацыі. Ён мала што зразумеў, апроч фразы «Плыт — гэта зьвязаныя міжсобку камлі», але не пераймаўся з таго. Яму да галавы прыйшла адная думка.

— Васпане, вось ты кажаш, сьвет пабачыў, мовы розныя ведаеш. А ці зможаш прачытаць такое? — Юргель дастаў з кішэні паперчыну, якую вырваў у Шнара на аэрабарліне.

Яўнут зірнуў без асаблівага энтузіязму.

— Ня знаюся на казачных грымзолях. Вернемся да рэчаіснасьці. На сярэдняй лаўцы па бакох стаяць з жэрдкамі Барута і Пясьціла. Яны бомяць і адштурхваюцца ад берагу, калі плыт зносіць. Ты як заднік стаяцьмеш у хвасьце.

Яўнут пераскочыў на апошнюю лаўку, дзе месьціўся накрыты карою будан з рознымі бачулачкамі ўнутры. Перад ім ляжаў пляскаты камень, пачарнелы ад куродыму.

— Тваё гаспадарства, абжывайся. Вось гэтыя завостраныя калы, замацаваныя справа і зьлева, завуцца шарыгамі. Імі ты мусіш на мой загад упірацца ў дно, каб запаволіць плыт альбо спыніць яго. Пасярэдзіне — знаёмая табе апачына, задняе вясло. Таксама ў тваёй адказнасьці. Як і гартоль — заточаная жэрдка, віцай да лаўкі прывязаная. Яна за буданом. Убівацьмеш яе ў зямлю, як спынімся на начоўку. Таксама табе трэба адпіхваць плыт ад берагу, калі мы здымаемся з стаянкі. Можаш зара й папрактыкавацца.

Яўнут паскакаў на першую лаўку і прароў Баруту і Пясьцілу:

— Складаемся! Няма чаго час губляць.

Тыя хуценька прысыпалі вуглі вільготным пяском, скруцілі посьцілкі і звыкла заскочылі на плыт.

— Задніку, табе хіба асобнае запрашэньне трэба? — данеслася сьпераду.

Юргелю не заставалася нічога, як скарыцца абставінам. Ён зморшчыўся, калі не даскочыў да берагу і зноўку прамок. Выцягнуўшы гартоль, абматаў яе віцай і закінуў за будан. Яшчэ раз палез у ваду, з высілкам адпіхнуў плыт і ледзь пасьпеў заскочыць на яго.

Іх падхапіла плынь.

Неўзабаве Юргель зразумеў, што праца задніка ці ня сама складаная ад усіх: яму прыходзілася кіраваць заднім вяслом і гойсаць ад левага борту да правага, то ўпіраючы шарыгі ў глей, то паслабляючы іх на загад галаўніка. Бакавыя прытым амаль нічога не рабілі. Дачакаўшы адносна простага адцінку на зьвілістай Зальвеі, ён падышоў да Баруты, які зь лянцой вадзіў па вадзе жэрдкай:

— Бачу, ты стаміўся. Глядзець на твае пакуты — і то балюча. Давай-ка падмяню цябе. Можаш пакуль адпачыць на заднім вясьле. Высілкаў там, лічы, не патрабуецца.

— Не-не, Юргелю, што ты — я не магу так абысьціся з табой, — на Барутавым твары адлюстравалася шчырая спагада, а ягоная жэрдка засоўгалася ўдвая хутчэй. — Ты яшчэ навак у плытніцтве і не разабраўся ва ўсіх нюансах. З майго боку было б подласьцю прымушаць цябе боміць, пакуль я б’ю лынды на апачыне.

Расчараваны Юргель вярнуўся назад. Ад невясёлых думак яго адцягнуў крык зь пярэдняе лаўкі:

— Трымай лева. Тарнуем да берагу. Юргелю, ня сьпі ў шапку.

Ля вады стаяла купка вяскоўцаў, якія махалі кошыкамі і заклікалі плытнікаў:

— Гэй, бальныкы, хутнеj сюдоj. Прычалюjте своjі дырывыны. Огэть, повны кошыкы нашыховалы.

— Чуеш, Юргелю, — наблізіўся Яўнут, — тут твой дэвіз гучацьме больш дарэчна, чым у Аўціме.

— Я навучыўся цаніць маўчаньне па-над любымі дэвізамі.

Галаўнік выдаў здушаны гук і саскочыў да йітвегаў. Яны нядоўга пагутарылі, і Яўнут перадаў па срэбраніку кожнаму. Пасьля пацягнуў пустую бачулачку з будану і засопся, аднак на дапамогу нікога не паклікаў. Ссыпаўшы ў бачулачку зьмесьціва кошыкаў, павалок яе назад. Залазячы на плыт, змакрэў з натугі і, перад тым, як даць адмашку, абцёр пот магеркаю і кінуў яе проста на бярвёны.

Юргель падняў шарыгі і гукнуў на разьвітаньне «да судосіньня». Потым зь цікаўнасьцю схіліўся над бачулачкай, пакуль Яўнут быў заняты апачынай: там убачыў невялікія зацьвярдзелыя кавалкі вохрыстага колеру з рэзкім пахам.

— Смала?

— Смала сьвідрарэзу, — патлумачыў Пясьціла. — Чалавек неабазнаны пальцы сабе да косьці парэжа, пакуль столькі назьбірае. Русіны думаюць, мы гонім з смалы шкіпінар, і прадаюць яе Яўнуту амаль задарма. Чаго яны ня ведаюць, дык гэта таго, што войстамскія зялейнікі навучыліся выпарваць з смалы нейкія каліфоні і дадаваць нейкія пасты. У выніку атрымваецца мазгасьвідар, які любяць пажаваць ва ўсіх партох Герадотавага мора. Яўнут робіць на тым неблагія грошы, — ён кінуў цераз плячо непрыязны позірк на свайго ачольніка.

— Вось яно як.

Юргель прымружыўся, схапіў магерку, скамячыў і запхнуў сабе пад кабат. Пасьля кінуў дзьве шарыгі, спыніўшы плыт, і пераскочыў на бераг, гэтым разам не намачыўшы ног. Яўнут выбухнуў лаянкай, але словы «ялдон» і «чыкілдун» ужо не выклікалі бурлівых эмоцыяў.

— Васпан забыўся шапку ў йітвегаў. Зара зьлётаю.

Пад Яўнутава гырканьне Юргель зьнік ва ўзьбярэжным хмызьняку і вярнуўся празь некалькі хвілінаў, размахваючы магеркай:

— Уратаваў. Хацелі былі прысабечыць.

Галаўнік не знайшоў, да чаго дачапіцца, і адно наківаў на яго пальцам.

Плыт крануўся зь месца. Юргель злавіў пагляд Пясьцілы і задаволена ўсьміхнуўся ў рабаціністы твар, але змоўчаў. Той не стрымаў цікаўнасьці:

— Што ты ім сказаў?

— Сказаў, што я — Юргель Нязломак, найпершы віленскі купец — ад гэтага часу купляцьму смалу ў іх і толькі ў іх, бо жмудзіны з Аўцімы задзёрлі кошты і просяць паўтрацядзясят срэбранікаў за кош.

Наступныя гадзіны выдаліся няпростыя. У норце плыт сеў на корч, і яго ледзьве зрушылі агульнымі намаганьнямі. Юргель ціха парадаваўся, што астатнія таксама вымушаныя былі намачыць ногі. Штопраўда, яны здагадаліся скінуць порткі, у адрозьненьне ад яго. Апачынай Юргель панаганяў мазалёў на далонях. Пару разоў уваліўся ў ваду, чым павесяліў плытнікаў. Каб угрэцца, развёў агонь на пляскатым камені і выкруціў вопратку, з прыемнасьцю адзначыўшы, што паперчына зь біяплястыку не прамокла. Да вагню заразом падселі Барута зь Пясьцілам і дасталі нейкую хітрую гульню.

Якой бы напружанаю ні была праца, Юргель не знайшоў жаднае прычыны, каб не зрабіць перапынку і не далучыцца да гульцоў. На раззлаваны вокліч сьпераду запярэчыў, што яму трэба абсохнуць, каб не зьледзянець ушчэнт. Але час ад часу, на стромах, яму ўсё ж прыходзілася падлятаць да апачыны.