Бесплатный фрагмент - Муслим Орцуев — ученый-филолог (1908—1933)

Введение

История чеченской письменности и литературы, которая берет начало после революции середины 20-х годов не изучена до конца, и остается много темных пятен, хотя история чеченской письменности было много исследователей и в конце 18 века (Гюльденштедт, Паллас, Клапрот), и в 20 веке (Услар, Бартоломей и др.) обращались к исследованию чеченского языка, но все-таки это носило единичные случаи. Тогда как после революции в Чечне уже было много образованных чеченцев, а должное надо отдать советской власти, приложила немало усилий чтобы дать образование горцам, это и (Ликбезы, Избы-читальни) из глубин России на Кавказ, в том числе и в Чечню хлынул большой поток образованных людей, в основном студенты, молодежь, которых призвала партия и комсомол, с большим энтузиазмом и огромным желанием выезжали в горные аулы Чечни и помогали устанавливать первые образовательные процессы. Закладывались основы обучения на родном языке и русском языке. Но огромные проблемы создавало отсутствие письменного чеченского языка. Да, на практике существовал небольшой процент людей, знавших письменный чеченский язык на основе арабской графики. Послереволюционный период образованное общество Чечни разделилось во мнении и необходимости осваивать арабскую графику, так как вся революционная Россия переходила, точнее уходила от старого режима Ять, Аки, Паки. Арабская графика считалась коммунистами языком религиозным и воспринималась нехотя, больше интереса и креативнее считалась латинская графика, на которую в 20-х годах многие национальные комитеты по языку. В этом небольшом сборнике мне хочется увековечить память молодого человека даже юного ученого Муслима Орцуева, которому судьба отвела так мало времени — всего 25 лет. Изучая его работы, возможно судить о том, что мы потеряли так рано большого филолога и литератора, который очень нужен был в те тяжелые для образования 20-30-е годы.

…

Орцуев Муслим — Революцино кхиийна 1илманча

(Зорба тоьхна газета «Даймохк» №90, 26-г1а ноябрь 2019 шо).

Газета «Серло» 1933 шо 16 август №185 (1036). Некролог. Вайн махкахь кхин д1а юхахь Къилбседа Кавказехь 1ашболчу нахана ца боьвзуш, бицбелла историйн аг1онашна арахь бисина баккхий 1илманчаш бу. Тахана Орцуев Муслим керла ваккха лаьара суна, йицъян йиш йоцуш йицйина ц1е йолуш таг ву аьлла хета суна.

Августехь 16-чу дийнахь арадоьвла газеташ т1ехь хьалхарчу мог1нашца д1адолалуш ишта дешнашца хаам беш х1окха дешнашца: « Нохчийн чоьнан 1илманан фронтан к1ийсамхочо Муслима д1акхехьна г1уллакх чекхдоккхур ду нохчийн партин организацино.

ВКП (б) — н Нохчобкомо, партин организацешка, белхлошка а сов ч1ог1ун халахетта, дагна ятт1к1арца д1ахоуьйту, партина тешамин волу болбшевик, партин коьртин некъана доьхьин а, нохчийчохь социализман г1ишло д1ахотторхьама а цахуттуш къийсам латтон къийсамхо — НохчоблАСО –н заведущий а, нохчийн 1илманан талламан институтан директор а накъост ОРЦУЕВ МУСЛИМ 1933- чу шерин август беттин 15- чу дийнахь валар.

Газетан мог1анаш т1ехь язийна Муслиман йоццун биографи яра. Цо вайн довзийтара:

Кху шерин август беттин 15- чу дийнахь суьйранна 5 сахьат 40 минут яьлчахь хеназа велин ОРЦУЕВ МУСЛИМ. Накъост Орцуев вина 1908 чу шарахь Олхузуран- Къотарахь къехочун доьзуллехь. Жимин волуш да- нана доцуш а висна детдомехь кхаьбна Муслим. 1922- 23 –чу шеришкахь пионерин отрядехь вара Орцуев, цуьнин балха т1аьхь жигиран дакъа лецира цо, отрядан куьйгалхо вара иза. 1924-чу шарахь Ленинан коммунистин кегирхойн союзан маг1аре х1оьттара Муслим. Оццу сарахь Нохчин педтехникуме дешан а вахара иза, 1927-чу шарахь, кхиамца иза чекх яьккхара цо. 1927—28 шеришкахь Къилбседа –Кавказан комВУЗехь доьшуш вара Муслим, цигара Москохарчу КУТВ вахитара иза. 1930-чу шарахь нохчийн партин обкомо «Серло» газетан куьгаллин балха валийра накъост Орцуев доьшуш волчурин. «Серло» газетан редакцехь цуьнин коьрт редактор хилла болх бира Муслима, оцу заманчохь нохчийн областехь къоман зорбанан заведующий а вара иза. 1931-чу шарахь Ростохарчу ламанан 1илманан талламан институтан аспирантуре дешан вахийтира Орцуев Муслим, цуьнин ламанин къамнин историн отделени 1932-чу шарахь чекх а яьккхира цо. Х1окху т1аьххьарчу заманчохь Нохчин облАСО заведующий а, Нохчийн 1илманан- талламан институтан директор а волуш болх беш вара иза. 1924-чу шарахь дуьйна Ленинан комсомолан маг1арехь а, 1930-чу шарахь дуьна большевикин партин маг1арехь а волуш, ша вуьззана ч1ог1ун большевик хилар гучудаьккхина вара Муслим. Оцу заманчохь партин куьгаллийца Нохчичохь социализман г1ишло д1ах1отторан фронтехь, Нохчичохь бахаман а, 1илманан серлонан а г1ишлош д1ах1отторан фронтехь классан мостуг1ашца машарен воцуш къийсам латтийра цо. Накъост Орцуеван къолумо большевикулла шец долуш, партин некъа т1ера д1а- схьа тийжарца машарулла шеца доцуш диккин литературин белхиш язбина, масала: «Латинин керлин элпиш кхиаран историн жайна а, « Октябран 15 шарчохь Нохчичохь 1илманан- серлонан фронтехь хилла кхиамаш а», «Нохчийчохь литературан фронтехь хилла кхиамаш» а буьйцуш, « Революци а, ламанхо а» ц1е йолчу журналан а, нохчин къоман «Серло» ц1е йолчу газетан а аг1онашт1ехь язйина статьяш а. Ч1ог1ун сацамен большевик Орцуев Муслим велин. Социализман Нохчичоьнан дохьин къийсам латтон къийсамхо велин. Нохчичуьра къинхьегаман халкъана виц цалуш веххин дагахь лаьттар ву Орцуев Муслим. Г1уллухь дикин д1ах1отторхо ша волчу Муслима, 1илманан революцин белхилойн ч1огун кадр кхиийра, доггу а ниц1 т1ебахийтина болх бира цо, шен кепаца къомун а, шадолучу маь1ница пролетарин а долуш долун нохчийн 1илми, кхиоран доьхьин. Исбаьхьин накъост а, сацамин коммунист а д1авахан вайн. Социализман Нохчичоьнан доьхьин латточу къийсамехь теллана а, зевелла а волун къийсамхо вайн, нохчин партин организацин. Х1о вежий 1илла хьомен накъост Орцуев. Ахьа къийсам латтина долун г1уллакх оху чекхдоккхур ду.

25 шарахь бен дуьнен т1ехь дахаран рицкъ ца хилла Муслими, амма цу оьцучу хена чохь дукху нохчийн меттан пайдехь х1уманаш дитана хилла цо, тахана пайда эца аьтто бу.

Вайн махкхошна сайгара ч1аг1о йо аса, х1окху тага мел язъйин йолу книгаш а, статьяш а, 1илман белхаш а, х1ара декъа волу белхаш а, кхиъ к1орге таллам бина, архивашка хо1кху стагах лаьцна, бокху биографически, библиографически болх вовшахтоьхна кхичу къаьмнашна гайта а там хир болучу аг1ор кечдина охьадила, оьшучарна д1акхачор. Дала декъал войла хьо, Муслим, хьо санна берш вайн махкана 1илмана серлонаш, алсамйохуш къахегначарна нохчийн моттаца а, нохчийн къомаца а, бала мел кхаьчнарг, дакъа мел лаьцнарг, Дала декъал дойл шу, оха шу диц дийр дац!

Орцуев Муслим — ученый рожденный Революцией

(Опубликовано: газета «Вести республики» №94, 7 декабря 2019).

Октябрьская революция, в первые же годы становления и укрепления советской власти на Северном Кавказе и в Чечне дала необычно урожайный результат в плане образования и просвещения. Вот из этой плеяды после револдюционных молодых людей и вышел Орцуев Муслим.

Родился он в 1908 году в селении Алхазурово. Рано осиротел, умерли от болезни отец и мать Муслима и воспитывался в детдоме. В 1922—23 годы Орцуев участвовал в зарождающемся в Чечне пионерском движении.

С 1927 года его как отличившегося в организации пионерского движения вожака выдвинули в комсомол. в этот же год он поступил в Серноводский педагогический техникум.

С 1928 года он учится в Северо-Кавказском коммунистические высшие курсы г. Ростов-на-Дону. В 1930-е году Чеченский областной комитет партии назначил его главным редактором газеты «Серло», и одновременно работал заведующим всеми печатными органами издаваемыми Чеченской областью. В 1931 году он поступил в Ростовский Горский Научный Исследовательский институт в аспирантуру и закончил ее в 1932 году. В это же время в правительстве Чеченской автономной области он уже занимал пост заведующего отделом образования. Одновременно возглавлял Чеченский Научно-Исследовательский институт и принял огромнейшие участия в просветительских проектах Чеченской области, начиная от изб-читален для совсем неграмотных до научного обоснования и затверждения необходимости внедрения чеченского языка в государственный документооборот. Несмотря на свои юные для науки возраст Орцуев успел сделать немало интересных образовательных трудов и написать несколько книг таких как: «Октябрю 15 лет», написал много статей в северо-кавказских газетах и журналах. Орцуев умер 15 августа 1933 года. Особенно чеченскому читателю понравится о «История чеченской письменности и значение нового алфавита» — эта книга написанная в 1931 году показывает в деталях непростую работу, проведенную Ошаевым, Орцуевым, Авторхановым, в вопросе перехода от арабской графики, которая была неприемлема для советской власти к латинской графике чеченского языка. Не судьба была Орцуеву закончить все начатое, сегодня точно сказать не могу, но на 25-м году жизни Орцуева не стало, и многочисленные некрологи в газетах от частных лиц и государственных организаций заставляют говорить что Орцуев своим умом и терпением заслужил огромный авторитет среди партийных и интеллектуальных кругов, а также среди простых людей Чеченской области.

В свою очередь обязуюсь не ограничиваться этой заметкой и издать более детально раскрытое биографическое, библиографическое произведение, так как материалы для этого в основном собраны и систематизированы. Такие люди как Муслим Орцуев, люди внесшие большой вклад в становлении и развитии чеченского языка не подлежат забвению. И долг памяти обязывает нас сегодня живущих стоит лишь сделать небольшое усилие — выявлять наших истинных героев интеллектуалов и рассказать о них нашему народу. Все старания мои разыскать родственников Орцуева ни к чему не привели и в научных издательских кругах о нем знают только то, что его имя стоит на титульных листах нескольких книг. Большая просьба ко всем гражданам, которые обладают хотя бы какой-нибудь информацией о Орцуеве Муслиме сообщить об этом в редакцию газет «Вести Республики» или «Даймохк», или написать мне на электронную почту 9389111971@mail.ru. Любое извещение помогло бы для издания книги памяти об этом человеке.

Задачи национальной печати 1930 год

Журнал «Чеченский большевик» №1, октябрь 1930 год.

"Задачи национальной печати". Автор статьи: М. О. Орцуев.

Стр. 20. Гигантский рост социалистической стройки и коренная ломка старых, полуфеодально-патриархальных и тейповых отношений чеченской деревни к национальной печати предъявляет особенно большие требования. В период реконструкции всего народного хозяйства, коллективизации сельского хозяйства на основе ликвидации кулачества как класса — задачи советско-партийной печати усложнились, особенно задачи национальной печати. В отношении отсталых национальных областей, XVI партсъезд поставил задачу дальнейшего ограничения и усиленного наступления на кулачество, для создания необходимых условий для подготовки к сплошной коллективизации и на ее основе ликвидации кулачества как класса. Нынешний период является периодом решительного наступления на капиталистические элементы в городе и деревне, периодом гигантского роста промышленности и перестройки мельчайшего крестьянского хозяйства на социалистический лад. Наша печать в этот переломный период должны являться не только рупором своего класса и информатором, но и организатором масс вокруг вопросов социалистической стройки. Колоссально выросла организующе-воспитательная роль печати, являясь важнейшим средством общения партии с рабочим классом, с трудящимся крестьянством отсталых окраин советского Востока. Ленин характеризовал печать как не только коллективного пропагандиста и агитатора, но также и коллективного организатора. В статье «С чего начать», помещенной в «Искре» №4, 1901 г., Ленин писал: «Нам нужна прежде всего газета. Без нее невозможно то систематическое ведение принципиально выдержанной и всесторонней пропаганды и агитации, которая составляет постоянную и главную задачу социал-декократии вообще и особенно насущную задачу настоящего момента, когда интерес к политике, к вопросам социализма пробужден в наиболее широких слоях населения». Ленин не упустил из вида вопроса, имеющего величайшее значение — вопроса о выдвижении на газетную людей «наиболее талантливых, политических вождей партии». В данном случае Ильич имел в виду центральный орган нашей печати, но если перекинуться в национальные окраины, то из его слов мы можем сделать следующий вывод. В национальных областях печатным органам должно быть уделено местными партийными организациями самое серьезнейшее внимание. На эту работу нудно выдвигать самых лучших, талантливых, политически развитых людей. мы вправе утверждать, что наши отдельные партийные и советские руководители областных и окружных организаций не только не понимают роли и значения национальной печати, но и не желают понять этого. Вот почему сложны и трудны задачи, встающие перед печатью в настоящее время. Чтобы решить величайшие задачи социалистической перестройки отсталого раздробленного хозяйства крестьянина-чеченца, для переделки быта, психологии и для широкого развития национальной культуры, пролетарской по содержанию и национальной по форме, необходимо гигантское расширение и углубление участия масс в социалистическом строительстве, развертывание самой смелой пролетарской критики и самокритики, критики всей нашей работы, недостатков, изучение достижение во всех отраслях работы нашего строительства, о чем дал четкие директивы XVI съезд нашей партии. Роль нашей печати в этом деле поистине велика. В дальнейшей нашей работе нам необходимо поднять всю трудовую крестьянскую массу Чечни на дальнейшее колхозное строительство, на успешное проведение всех хозяйственно-политических кампаний на селе. Необходимо заранее предусмотреть все трудности, которые стоят в настоящий период перед национальной печатью, перед нашими партийными организациями. На преодоление неизбежных трудностей печать, вместе с ленинской партией, должна мобилизовать всю активность широких масс колхозников и бедняцко-середняцких масс. Нельзя ни на одну минуту забывать, что мы развертываем социалистическое наступление по всему фронту. «Существо большевистского наступления состоит, прежде всего, в том, чтобы мобилизовать классовую бдительность и революционную активность масс против бюрократизма наших учреждений и организаций… организовать соревнование и трудовой подъем масс (поднятие производительности труда, развертывание социалистического строительства). (Сталин, Политотчет ЦК). Осуществить эту задачу — задачу решительного наступления по всему фронту — возможно лишь при непременном укреплении рядов партии, особенно в национальных областях. «Сущность большевистского наступления, наконец, в том, чтобы мобилизовать саму партию для организации всего дела наступления, укрепить и отточить партийные организации, изгнав оттуда элементы бюрократизма и перерождения, изолировав и оттеснив выразителей правого и «левого» уклонов от ленинской партии, выдвинув на первый план настоящих, стойких ленинцев.» (Политотчет т. Сталина XVI съезду партии). Это выдвигает перед нашей печатью требование величайшей важности и значения — требование еще большего укрепления связи с массами расширения и углубления этих требований. Таким образом, наша печать должна быть доступной для самых широких слоев крестьянских масс Чечни, она должна являться боевым большевистским организатором этих масс. В отношении массовости наша национальная газета «Серло», и не только газета, но и национальные книги имеют серьезные успехи. За короткий период вырос тираж нашей газеты, улучшилось ее качество. Увеличился также выпуск названий книг на чеченском языке. Рост тиража нашей газеты за 6—7 месяцев свидетельствует нам о бурно протекающей волне культурной революции, захватывающей все новые сотни и тысячи крестьян отсталых окраин Чечни. За самое последнее время, в связи с бурным ростом колхозного строительства, наши газеты, точно также и национальные книги, получили быстрое распространение. Тираж газеты «Серло» на 1 октября 1929 г. был 2000 экз. на 1 января 1930 г. — 2300, на 1 апреля 30 г. — 2500, на 1 мая того же года — 2570 экз. таким образом, за 6 месяцев так быстро поднялся тираж нашей газеты. Точно так же обстоит дело с нациздательством. Выпуск литературы за время с 1 января по апрель этого года, в процентом отношении больше, нежели за целый 1929 год. Такой рост выпускаемых названий в текущем году объясняется тем, что взятый партией и соввластью темп по вопросам культурного и хозяйственно-политического строительства в деревне вполне оправдал себя, в смысле издания литературы на национальном языке для Чеченской области. в настоящий период к национальной-печати предъявляются повышенные требования, в смысле ударности работы, организации ударных бригад и социалистического соревнования — соревнования в колхозах и ТСОЗ. Социалистическое соревнование является лучшим методом успешного строительства социализма в деле вовлечению в него широких слоев рабочих и крестьянских масс. Необходимо, чтобы каждый рабкор и селькор являлись передовиками и селькор являлись передовиками рабочего класса и крестьянства в строительстве социализма, за организацию труда в совхозах, колхозах, ТСОЗ. Необходимо, чтобы каждый селькор со всей энергией боролся за общественные хозяйства. Наша печать должны вести решительную борьбу со всякими колеблющимися элементами в партии, за генеральную линию, за чистоту ее рядов, за развертывание широкой критики и самокритики. В вопросе развертывания самокритики наша печать имеет кое-какие достижения, но они недостаточны. Перегибы и искривления в проведении коллективизации по нашей области свидетельствуют о явно недостаточном развертывании самокритики в ряде организаций, а также и в нашей печати. Усиление связи с массами, развертывание пролетарской критики и самокритики есть важнейшее и необходимейшее средство предотвращения ошибок в дальнейшее работе партии и правительства по социалистическому строительству, скорейшего их исправления и своевременной сигнализации намечающихся срывов. Лозунг «пятилетка — в четыре года» проник в глубину сознания широчайших слоев трудящихся. Этот лозунг является основной и важнейшей задачей сегодняшнего дня. Задачи нашей печати в выполнении этой директивы партии «пятилетка — в четыре года», должны заключаться в следующем: печать обязана бороться за выполнение пятилетки в четыре года, за осуществление и превышение промфинплана, плана третьего года пятилетки. Печать должна не только бороться за осуществление этих задач, но она должна являться организатором масс. Роль печати в борьбе за пятилетку в четыре года поистине громадна. Она должна разъяснить каждому рабочему и крестьянину важность выполнения пятилетнего плана социалистического строительства в четыре года. Она обязана организовать активность масс, помня, что дальнейшее развитие нашего хозяйства зависит от своевременного выполнения промфинплана. Чеченская область является самой отсталой областью из всех национальных областей Северного Кавказа. женщина в нашей области порабощена и угнетена, как нигде. Поэтому, задача национальной печати в нашей области по борьбе с порабощенностью, со старыми вековыми традициями — огромна. В связи с перечисленными нами задачами, перед печатью встает серьезная задача — задача подготовки кадров. Нет необходимости доказывать, что вопрос о кадрах в период социалистической реконструкции всего народного х-ва в нап. Областях является вопросом, обеспечивающим победу социализма. Содержание и политическая выдержанность наших газет далеко не всегда на должной высоте. Это, конечно, объясняется отсутствием кадра из националов. Мы уже начали уделять внимание вопросу подготовки кадров вообще, но вопросу подготовки кадров для национальной печати совершенно не уделяем его. Руководящие товарищи из националов еще недостаточно уяснили себе роль и значение печати, не понимают, что печать неотделима от революционного движения, что ни одна партия в мире, с сотнями тысяч агитаторов и пропагандистов, ни одна профессиональная организация, имеющая несколько миллионов членов, не в состоянии успешно организовать массу без такого мощного рычага, как печать. Одной из причин перегибов и искривлений в коллективизации послужило то, что партийными, советскими, проф. и др. общественными организациями не была проведена достаточная разъяснительная работа, масса не была подготовлена. Перегибы были допущены по той причине, что некоторые работники не сумели близко подойти к массе и разъяснить крестьянину-чеченцу на родном, понятном ему языке значение колхозного строительства. Да и печать наша оказалась неподготовленной к этому. Объясняется это тем, что на тринадцатом году Октябрьской революции имеются люди, которые еще не ликвидированы свою техническую неграмотность на своем родном языке, работая даже в своей национальной области в продолжении десятка лет. Вопрос о ликвидации технической неграмотности обл. актива стоял на партконференции, стоял также на областном съезд советов. Имеется целый ряд решений, авторитетных организаций, обязывающих областной актив ликвидировать техническую неграмотность на родном языке. Поэтому, всему активу нашей области, в первую очередь областному, необходимо ликвидировать свою техническую неграмотность в ближайшее время, дабы не плестись в хвосте массы. Теперь перед печатью, как никогда, встает задача подготовки печатного кадра. Мы слишком запоздали с разрешением проблемы кадров. Мы ощущаем острую нужду в этих кадрах. Теперь проблема поставлена для окончательного разрешения. Нужно направить все усилия и внимание заинтересованных организаций и учреждений на то, чтобы подготовить кадры для нашей печати. В вопросе подготовки печатного кадра отдел народного образования не сделал ничего. В пятилетке ОНО нельзя найти хоть одну строчку, где говорилось бы о кадрах печати. Задачи, которые партия поставила перед нами в области социалистического переустройства советского хозяйства страны, возникают из самых насущных нужд и интересов трудящихся. Осуществляя великие задачи социалистического строительства, мы должны ликвидировать вековую отсталость чеченцев, поднять их материальное и духовное развитие на невиданную высоту. В борьбе со всякими уклонами от генеральной линии партии в теории и на практике, в борьбе с отсталостью чеченцев, — за культурную революцию, за строительство социализма в нашей стране, печать должна идти в первых рядах.

История чеченской письменности

«История чеченской письменности и значение нового алфавита». М. О. Орцуев. Грозный. 1931 г.

«Нохчийн йозунан истори а, керлачу абатан маь1на а». М. О. Орцуев. Соьлжа-Г1ала. 1931 шо.

Гочдинарг: Мурдалов Джабраил.

Хьалхара дош. Вайн аг1онгахь социализм хоттош лаьттачу заманчохь, халкъана исторехь цхьана а заманчохь ца дайначу тайпана экономика алсам йаккхара т1ехь, къинхьегаман халкъан бахаран-йаран г1уллукхаш тодар т1ехь 1аламат баккхин кхиамаш хуьлуш лаьтта СССР-ехь. И кхиамаш Ленинан партин нийсачу куьйгаллица кхин а сов буьйлуш, къарлуш лаьтташ бу. Амма, цхьана а тайпана халонаш дуьхьал а ца йиталуш, атта хуьлуш ма бац и хуьлуш болун кхиамаш. Классан мостаг1ий — кулакаш, шайн болчу ницкъаца къийсам латтош бу вайна дуьхьал, вайн хуьлуш болу кхиамаш ца хилийтархьама.

СССР-на хьалха лаьтташ ши декхар ду: цхаъ берриг халкъан бахам хийцана социализман некъана т1е д1а хоттор, важа — вайн аг1онахь серлонан-1илманан революци сихонца ц1ейаккхар ду. И ши декхар кхочушдаро шеко йоцуш социализмана т1е сихин дуьгур ду вай:

Муху ду техьа, шайна чу кхин дуккху а кегийн декхарш лоцуш долу, и ши коьртин декхар? Х1ун кхиамаш бу техьа и шиъ кхочушдара т1ехь? И шиъ декхар кхочушдарна т1е шайн болу ницкъ а бахийтана, ойла а йахийтана, хайтархойн тобунаш йахкаран г1уллакх сов доккхуш, социализман йоьхье бийларан кхуллуш шордеш бохку вайн пачхьалкхехь болу къинхьегамхой. Пхиъ шерин план кхочушйарна т1ехь хилла кхиамаш а т1е хуьлуш берш а вайн пачхьалкхана хиъна ца 1аш, дерриг а дуьненна а хууш бу. Мехкдаьтта даккхаран хьокъехь хоттийна пхиъ шерин план шина шарахьий, эха шарараххьий кхочушйина яьлла. Электричестван иштта цхьац кхин болчу бахамин а планаш шина шарахьий эха шарахьий кхочушйина. Ахархойн бахамаш хийцана социализман некъина т1е бахара т1ехь а хилла ишта баккхин кхиамаш. Буьртиг-ялта дуьйцу районашкахь (к1езиг дуьйцу) болчу цхьалхойн бахамехь 50—60 процент бахамаш йукъубахаме бахьана.

Оцу тайпана социализм хоттор т1ехь вайн махкахь беш болун белхиш сов баккхин кхиамаш хуьлуш схьа боккхуш бу. Класс хилла лаьтташ волчу кулакаца, цунна дуьхьал, къийсам сов баьккхана, дукхух болу цхьалхойн бахамаш юкъбахамашка берзинчу меттигашкахь уьш (кулакаш) хенни бохийна д1а бохуш, дукхух болу цхьалхойн бахамаш йукъу бахамашчу берзоран йолчу меттигашкахь кулак юьстух ваьккхана, цуьнан ницкъ кагбаран политика а латтош.

Вай пхиъ шерин кхозлаг1чу шере доьвла, и шо къастам болу шо ду. Хоккху шарахь социализман бух д1а хоттон деза, и декхар коммунистин партино а, советан пачхьалкхо а кхочушдан вайн махкана хьалха хоттина ду.

Социализм хоттор СССР-ехь оцу кепехь лаьттачу заманчохь серлонан-1илманан революци сихонца йина чекхъяккхар сов ч1ог1а оьшуш, шен маь1не сов доккха долуш кхуллуш ду. Серлонан революции социализман боларца чекхъяккхарна оьшу ненан мотт а, йоза а. Лакхахь дийцана декхарш кхочушдарна юха оза деза дерриг а г1уллукхан дуьззина дакъа лацийтархьама царна юккъера дешарна хаар сихонца д1а дакххан. Иза сихонца д1а даккхарна уггар тоьлаш а, аттах а долун йоза — иза революцин латинин йоза ду.

Вайн нохчийн областехь болу къинхьегамхой серлонте1ехь, 1илманехь кхин мел долчу къамнел т1аьхьа биссана. Цундели вайн декхар — некъ макхоччу сихонца хьалха доьвлачу къамнашна т1аьхьа нохчий кхиабар ду. Уьш царна т1аьхьа кхиоран хьокъехь беш болу болх сов баьккхана хила безаш бу.

Серлонан революци сихонца вайн областехь чекхъяккхарна уггур ч1ог1у оьшуш долчу хумнех цхаъ — иза йозу ду. 1арбийн йозу д1а а даьккхана, цуьнан меттана латинин йозу даккхинера, кхин йолчу къамнийн областешкахь а, республикашкахь а санна, вайн областехь а. Дуьххьир латинин йозу т1е оьцучу хенахь цу йозунца цхьацца эшамаш буьйла хуушехь лаьцнера и т1е. вайна хетахь а хаара, хинца а хаа цхьа г1уллукх — иза латинин йозу цхьана а заманчохь хийца а ма хуьйцила аьлла хоттийна йозу ца хилар, я хилан йиш ца хилар а. Цундели вай ваьшна хьалха хоттийна декхар — иза латинин йозунча болу эшамаш д1а бахар, малха цхьа абат хоттор дара.

Халкъан исторехь доккху маь1на долуш долу и декхар кхочушдина даьлла, хьавха «унификаци» йина, массо а къамнийн цхьа тайпа абат хоттийна а, сий долчу организацеша, халкъана юкъу даьккхана дукху дийцанчул т1аьхьа, Къилбседа — Кавказан крайан ламанан 1илманан нехин конференцехь а, ВЦК НА пленумехь а т1е лаьцна даьлла.

Хинци вайн декъар доккху маь1ни долу сацамаш чекхбаккхар сихонца Нохчийнчохь долчу къинхьегаман халкъана юккъера латинин йозу ца хаар д1а даккхар ду.

1арбийн йозунан эшамаш х1ун бу х1окху т1ехь гойту. Вайна хууш ду 1арбийн йозу латиничунна хьалха дуккха а оьшуш хилар, и дуккху а латинин чул т1аьхьа дисана хилар. Амма, тоххура дин-ислам дуьххьар долочу заманчохь цуьнан маь1на доккху а хилла и иштта ца хилла ала йиш йоцуш стаг а вац. Малх балехь долчу къаьмниша дуьххьира серлонан кхуллуш долачу хенахь, царна цу т1ехь дикка г1о дина цо. Иза иштта дац бахар ца кхетар ду. Амма, т1аьхьа малхбалехь болчу нехан серло а, экономика а т1аьхьа йисан йолайелчи, Европехь капитализм алсам йалан йолайелчи, малхбалехь болу нах дуккху бацош, дин-ислам а, цо даьккхана абат а д1а йолчу заманчохь цу меттерачу халкъан серло-1илма, экономика а алсам даларна дуьхьило, новкъарло ян дуьладелира. Капитализм алсам ялан йола йелчхьана 1арбийн йозу а, дин-ислам а малхбалехь долу къинхьегаман халкъ дацаран герз хилла д1а хоьттара, и халкъ кхин серлонга а ца долийтуш, я цунна юккъера ца хаар д1а а ца доккхийтуш. Цу тайпана 1арбийн йозу хуун нах сов к1езиг бара, кортошна бен иза хууш дацара (йоккхучу юртахь цхьаъ я шиъ молл). 1арбийн йозу вайн Нохчичохь динан йозу хилла, кхечу г1уллукхашна пайдехь доцуш, д1а хоьттара. И йозу ша дукху а лаьттара (1300 шо). Октябран революци а хилла, советан пачхьалкх хьакъ — елла д1а хоттичи а (1926) дара и йозу вайн Нохчичохь. Амма, бакъ ду, Октябран революци хиллачул т1аьхьа-м хоттара къаьмнишна юккъура и йозу д1а даккхаран дош, цул хьалха цуьнин хоттар йиш а яцара.

Советан 1едало къаьмнашна цхьа а шайна ца йайначу тайпана, я капитализм йолчу метташкахь цхьа а ца гун йолчу тайпана яккхин бакъонаш еллера. Церин бакъо хилара шайн автономин область хилан а, шайн мотт, йозу хилан а.

Массо а къаьмнийн областешкахь а, республикашкахь а болчу къинхьегамхойн а, партин а советан а организацин ойланаш т1е йолаелира латинин йозунна, и йозу массо а къаьмнин юккъура хиларна. Т1аьххьара а церин лаамашца даьккханера и дош къасто суьйрачу халкъана юккъе, церин ламанашца къастина унификаци йина (схьана куьце дерзийна) йозу т1е а эцна. Латинин йозунна 1925-1926-чу шерашкахь ма-ярра хинци унификацина а ю еш дуьхьилонаш — уьш классан мостаг1ин лаамаш бу. Вайн мог1унашкахь а, арахь а цу тайпана йолчу ойланашца буьрсин къийсам латтон беза, цхьа а юккъура ца волитуш. Кху йозунах лаьцна хилла болу къийсамаш шен хенахь газетан аг1онаш т1ехь хилла бу. Хинца газетан декхар ду унификаци йинчу интернационалан абатана дуьхьил болчушца къийсам латтабар.

Вайн нохчийн маттахь, кхин долчу къаьмнийн санна, аьзниш дукху ду, амма дешниш сов к1езиг ду. Европехь долчу меттанишка хьаьжчи цхьа пайда боцуш хетта дош вайн, нохчийн меттахь карош дац. Цундели, терминологин дешнин жайна а, дикин абат а, йозу нийса яздаран бакъонаш а 1илманан а, белхин а грамматикаш а хиттор вайна хьалха лаьтта коьртин декхарш ду. И дерриг а г1уллукхаш а, беш болу белхиш а пролетарин серло-1илма хилийтархьама, цуьнан хашташ кхочушдарна т1е боьг1на хила беза.

Тешна хила деза советан пачхьалкхехь болчу лингвисташа (меттанаш, йозунаш 1амон хуун нах, — лингвистан г1уллукхаш ду оха мел яздийриг, вай лакхахь мел дийцана декхарш а) партис а, пачхьалкхо а шайна хьалха хиттон и даккхин декхарш, 1илманан цара доккху г1одан деза къаьмнин областашна.

Х1окху «Нохчийн йозунан истори а, керлачу абатан маь1на а» бохучу жайне т1е яздан тхо г1иртнарг — иза доццу Нохчичу йозу маца даьлла, х1ун йозу, цуьнин некъаш, цуьнци керличу йозунан некъаш а, маь1не а х1ун ду хаийтар дара.

Оха х1окху т1ехь гойту дуьххьир, Октябран революци хиллачул т1аьхьа, 1арбийн йозунна т1е а доьжна нохчин йозу даккхаран некъаш, и йозу д1а даьккхана цуьнан меттана латинин йозу даккхар. Цул сов хокху жайне т1ехь карорду шуна молланаший, мутъ1елимаший, ярташкарчу хьехархоший, 1арбийн йозу хуучуший, иштта церан ч1ог1унаший латинин йозунна дуьхьил къийсамаш муху латтийна бохуш яздинарг а. Д1анехьа, латинин йозунна а, лаьтташ болу а къийсамаш, церин бахьанаш.

Т1аьххьара а, хокху т1ехь гойту оху, латинин йозунца халкъ серлонца даккхар т1ехь а, нохчин серло-1илма алсам даккхар т1ехь а, жайнаш а, газеташ а зорбу деттар т1ехь а хилла болу кхиамаш (доццу), уьш хиларгахь латинин йозунан охул-дакъа а. иштта гойту Керлачу Алфавитан Комитеташ йахкар а, доццу: церан болх а, царна хьалха лаьтта декхарш а.

И лакхахь оху дийцанчу дешнашна жоьпиш далан г1ерташ болх бира аса хокху т1ехь. Оцу дерриг а дешнишна дуьззина жоьпаш деллий т1ехьа, царна жоьпиш далар т1ехь эшамаш буйтехьа? Эшамаш хирбу. Уьш хиларан бахьанаш дуккху а ду. Х1ара жайна яздина чекхдаккхан буху йисана хан сов къезиг яра, цхьана а хенахь хокху тайпана жайна цхьамма а яздина (нохчийн йозунан истори юьйцуш) дацара, цундели оццул к1езигчу хенахь мел обшун материал вовшах тохан йиш ца хилар а, царал совнах юккъура кхин а бан безаш сов дукху белхиш бара.

Нохчин йозунан исторехь лаьцна бина хара болх цхьамма а базан а, хинца доьххьар бина а бу. Амма, х1ара болх а бина х1окху т1ехь сацан дагахь вац х1ара болх бинарг. Шозлаг1ан а жайнин болх бан т1е воьрзарву, кху т1ехь болу эшамаш д1а бохуш, т1е тохан дезарг т1е тухуш.

Сов хаза хетарду хьаъ а х1окхунна т1ехь болчу (шена хетарехь) эшамаш а, т1е тохан луучух а лаьцна схьа хаийтачи. Шозлаг1ан хара ара хецар т1ехь болх бечу хенахь массерин а лаамаш чу лоцур бу, бакъахь хетарг т1е а яздеш, ца хетарг дита а дуьтуш. Муслим Орцуев. Асланбекан-Юрт (Серноводск). 1931 шерин 21 июль.

Хьалхара дакъа. Исламулийца (дин-ислам) 1арбийн йозу нохчушна юкъудалар. 10 аг1о …Дуьххьир Нохчичохь исламулла долачу хенахь даьлла 1арбийн йозу. И йозу а, исламулла а, нохчушна юкъу даьлла шо билгил хууш дац. Цунах лаьцна хинцалц яздина вайна хоуьту исламулла а, 1арбийн йозу а Нохчичу XVIII чу б1е (1640—1660) шарахь даьлла хилар.

Дуьххьир 1арбийн йозу дин-исламца цхьана нохчушна юкъу суьлин мехкара даьлла. Нохчушна юкъу 1арбийн йозу Шемил волчу хенахь даьржана; и Шемил имам ву бохуш лелачу заманчохь кхин а ч1ог1у даьржана и йозу нохчушна юкъу. Оцу заманчохь («Шемилан зама») 1арбийн мотт а, йозу а дуьненан юкъура хилара, хьалха кхин йолчу пачхьалкхашца багахь а, кехатаца а лелош долу г1уллукхаш 1арбийн йозунций, маттаций дара. Шемилан хиллачу наибаша яздин г1уллукхан кехаташ: хаамаш, протоколаш, акташ, декларацеш, ч1аг1амаш ишта кхин долу кехаташ а 1арбийн йозунца, церин маттахь яздеш хилла. Амма, и мотт а, йозу а хууш нах сов к1езиг хилла Нохчичохь. 1арбийн маттахь яздина къор1анаш дешан хууш борлчушна дешначун маь1на хууш ца хилла, цул сов я яздан хууш а ца хилла. Ахархой, оцу заманчохь, шайга кехат даийтача и дешийтан а, яздан а гергеарчу евла боьлхуш хилла 1арбийн йозу дешан а, яздан а хуучушна т1е. Оцу тайпана долу г1уллукх Нохчичохь лаьттара дукху дехи, и г1уллукх дохийра йоккхучу Октябран революцино. Октябран революции хилале хьалха нохчин маттахь лаьцна а, йозунах лаьцна а дийца хала дара. Нохчин йозу а, мотт а хиларе хумма а са тесна, и лууш яцара хьалха хилла пачхьалкх а, паччахь а. Цул сов, царна ца лаьара нохчин къинхьегамхой дешна, г1уллукхехь кхеташ хуьлийла. Вайна хууш ду Ведана ишкол (2-чу даржера) йилан бакъо лахара цу г1алийчохь бехичу нехин чоьтахь, аьлла шега кехат дахийтачи паччахьа делла жоп. Цо и ишкол йилан бакъо ца еллера. Оцу тайпана г1уллукх вайна юкъахь хилла ца яра. Ишта г1уллукх дара Къилбаседа-Кавказехь хиллачу кхин долчу къаьмнишна юкъа а.

Паччахь волчу заманчохь, шайн йозу, дацара цхьа Киррий боцчин, цхьана а къому. Оцу тайпана долу г1уллукх лаьттара т1аьхьара хан т1е кхаччалц, хьалха вайн махкахь Октябран революци, хилале. Октябран революци хиллачул т1аьхьа и г1уллукхаш сов ч1ог1а хийцаделира вайн аг1онгахь, къаьстина вайн къаьмнин областешкахь а. Цунах лаьцна Бежес а яздо, Кавказ санна йолчу меттехь 1илманан кхиамаш дукху лаьттар бац бохуш. Заманан нахана юккъехь т1емиш латтор бахьанийна, язйина буху йисана церин хума ца хиларан бахьанина, ишта церин йозу ца хиларан бахьанийна 1илманан предприятеш стамяларан г1ллукх лахлурду бохуш.

Оцу хенахь ламанан нах хилла акха, дагахь хума доцуш, дуьненан синкъерамна ч1ог1у т1ера болуш. Зударий, зудбераш (мехкарий) кхин а сов парг1ато йолуш хилла оцу заманчохь. Г1аскхичунний, ламанхочунний юккъе ца безамца хилла, цул сов цу хенахь динах тешар башха ч1ог1у а ца хилла. Маларо г1аскхий а, ламанхо а шиъ доттаг1 веш хилла. 1елим-нах, оцу заманчохь халкъана юкъехь доккху сий долуш ца хилла, х1унда аьлчи оцу хенахь 1адаташ шар1ал ч1ог1у хилла хиларна. Делахь а хетахь царна юкъахь хилла 1илманан нах 1илманан болх ч1ог1у беш хилла, х1унда аьлчи бахаран г1уллукх шайн дикин хиларна политикана юкъу г1ерташ ца хиларна, хьалха, кхин болчу белхиша церин хан д1а йоккхуш цо хиларна.

Оцу тайпана болх беш хилла Шемилан хьехархо Лачинилау. Цо хоттина хилла аварин абат, 1арбийн йозуна т1е доьжна. И ша, Ч1ебирлахь наиб а хилла.

Лачинилау шен ма-хуьллу аварин маттахь долу йозу халкъана юкъу даржон г1ерташ хилла. И йозу 1арбийн абат т1е доьжна хилла. Схьа дийцарехь уггур хьалха и йозу даьккханарг Кулзаба бохучу евлара, Меккирчу Тлесерухерачу 1ели бохуш хилла. И ша тохур хьалха Меккивахана хилла. И цигахь вала а велла. И йозу ламанхошна юкъу даккхарна Шемил дуьхьил ца хилла гуш, амма лууш а ца хилла.

Оцу тайпана ю 1арбийн йозуна т1е доьжна нохчин абат даларан юьхьигаш. Амма бакъ ду, и юьхьигаш готтучу гонаш юккъера юьлуш ца хилла.

Ламанан нехан европерачу нехан абатана т1е доьжна абат даккхаран г1уллукх 1850—60 шерашкахь доладелира. Шифнера даьккхана абат, латиничунна т1е доьжна (1856 шо), Услара даьккхана г1азкхичунна т1е добжна (1862 шо).

И абаташ халкъана юкъу дахан уьш кхетаран бахьана г1азкхин паччахьан политика шайн колонеш сов яхан лаарна т1е доьжна хилар дара. Амма, Услара лаамаш, шен абат халкъана 1амош, цу т1е доьжна дешар сов даккхарна т1ехь хилла болу лаамаш кхочушбара т1ехь кхиам ца хиллера.

Соьлжан-Г1аличохь П. К. Услара йиллара ишкол, доьшуш берш берриг а мут1елимаш а болуш. И юьллуш имам Шемил вина 2 шо а ца кхаьчнера. Мут1елимашна диц ца деллера иза а, иштта шайн г1азкхаша ягина ярташ а. Цу бахьаненна мут1елми г1азкхашна мостг1улла а, ца безамаш а бара.

Цул сов, оцу заманчохь бахьанан (экономикан) бух а бацара керличу абатана. Цундели и халкъана юкъу даржан йиш а, я хьашт а ца хиллера. Услара йилланчу ишколо цу бахьамашна керлин абат нохчичуьрца халкъана юкъу даржа а ца дира.

Амма, т1аьхье а шен бух боцийла а хиъна, керлин дешар халкъана юкъу даккхара т1ехь, Услар ша болийначу балха т1ера юху велара. Х1оккхузахь соьцурда Усларан абатехь болчу эшамашна т1ехь. Бакъ ду, хаан деза эшамаш цу т1ехь хилла хилар.

Нохчийн абат. (Услар 1862 шо). Дерриг а элп 38 ду. Масала вай tз-d, ца лерича 36 элп хуьлу. Хинца вайн долу: ü, ä, ö элпиш Услара х1окху тайпана яздора: yi, č, ue. Усларан абат т1е доьжна хоттинера нохчин буквараш: Денисов Къедисий (1866), Т. Эльдархановс (1908 шо). (Сурт 1).

Октябран революци хилале хьалха нохчин чурчу 1арбийн дешар дешначуша лелош хилла долу абат №1. Билгил и абат муьлхучу шарахь даьлла а, лелийна а хууш дац, амма вайна хоуьту вайгахь долчу документаша и абат Шемилан заманал а хьалха хилар. Хинца вай гойту элпиш яздечу заманчохь уьш вовшахтухуш яздан дезачу бакъонашка ца хьоьжуш яздеш хиллахилар. Оцу тайпана яздеш хулла уьш 1арбийн 1илманан наха, шайн йозунна т1е доьжна. (Сурт 2).

Оцу кепехь яздеш хилла 1арбийн йозу к1езиг а хууш, халла элпиш вовшахтухуш къор1анан хьалхаран сураш дешан хуучуша. И вай мел гайтана абаташ дукхах долчу халкъана доьвзуш дацара. Вай лакхахь ма аллара оцу элпишца яз а деш, и яздан хууш нах сов к1езиг бара. Цул сов цу йозунах кхетан, 1амон хала а дара.

Цу йозунах кхеттал дешан дукху хан оьшура, 9—10 шарахь дешначунна бен дешан а, яздан а хууш ца хуьлура. Уггур хала дара дешначух кхетан. Цу тайпана, октябран революци хилале хьалха нохчин шайн йозу ца хилла, я дешар а ца хилла. Цхьацца болчу нехан нохчин йозу даккхарехь хила лаамаш, лаамаш а хилла биснера. Нохчин йозу а, дешар а, и дешар хууш нах хилар а пайдехь дацара паччахьана. Нохчин йозу даккхан г1ерташ цхьа болчу наха бина белхиш нохчушна цунах йозу а, г1уллукх а хилхьара аьлла хеташ бина бацара. Уьш паччахьана пайденна, уьш дикин бацорхьама бина белхиш бара.

Октябран революци хиллачул т1аьхьа 1арбийн абат. Советан пачхьалкхо а, коммунистин партес а сов яьккхин бакъонаш елара т1аьхьа дисанчу къаьмнишна массо а г1уллукхаш т1ехь а. Вай лакхахь ма аллара, Октябран революци хилале хьалха, цхьа хири боцчин, цхьана а къоман шайн йозу дацара. Дацара йозу я нохчин а. яханчу заманчохь къинхьегаман нохчий паччахьан этка к1ажи к1ел бохкуш бара. Къинхьегамхочунан цхьана а тайпана бакъо яцара паччахьан коьртерачу г1уллукхе хилан, лакхарчу ишколехь дешан. Яцара яханчу заманчохь вайн вешин автономин область а, оцу областан коьртехь къинхьегаман нохчий а. Яцара яханчу заманчохь цхьана а тайпана бакъо къинхьегамхочунан, яцара ишкол, больница. Латтанаш мехкидайн карахь дара, фабрикаший хьолун дайн карахь яра. Ишколехь доьшу бераш мехкидайн, фабрикхойн, заводхойн дара. Йолу больница цу нехин г1уллшукхана йилина яра.

Советан пачхьалкх хоьттанчул т1аьхьа, цул хьалха йозу а, жайна а хилазан а йолу нохчин шайн йозу а, жайнаш а хилара.

Дуьххьир, 1923-чу шарахь даьккхара нохчин йозу 1арбийн йозунна т1е а доьжна. И йозу доккхучу хенахь цунна дукху яккхин дуьхьилонаш яра еш. Сов ч1ог1у цунна дуьхьилонаш еш берш молланаший, мут1елимаший бара.

Оцу хенахь советан пачхьалкхана хьалха лаьтта декараш паччахь волчу заманчохь хилла, и воьхначул т1аьхьа йисана т1аьхьалонаш (вон ерш) д1а яхар къинхьегаман халкъана нисо ца хилар д1адаккхар дара. Вайна хууш ду халкъ дешарах, 1илманах кхеторан г1уллукх а, церин бахамаш айбаран г1уллукх а цхьана-шина шарахь кхочуш далур ца хилар. И г1уллукхаш кхочушдар т1ехь вайна хьалха яьккхин халонаш а хиттара, т1е йог1учу заманчохь хуьттур а ю, амма коммунистин партин нисичу куьйгаллица уьш хьалхара д1а йохуш, царна т1е кхаьччи сецан ца соьцуш, белхиш т1ехь баккхин кхиамаш хуьлийтуш схьа йог1у советан пачхьалкх а, коммунистин парти а.

Къаьмнишна юкъахь уггур ч1ог1у йоцуш йолу нисо — иза церин шайн маттахь дешар, йозу, жайна ца хилар дара. Советан пачхьалкх хоьттанчул т1аьхьа уьш хуьлуш лаьтта.

Советан пачхьалкх яьллачу хьалхарчу шерашкахь вайн областехь шина тайпана дешна нах (интеллигенци) бара. Оцу тайпа нах — 1арбийн дешар а, йозу а хууш, церин, (1арбийн), 1илманах хумнаш доьвзуш бара, важ тайпа — г1азкхин йозунах, дешарах кхетта бара. 1арбийн маттахь а, йозунах кхетта, цул а сов 1арбийн г1уллукхаш чу дийшана болу нах дукхух бара вукхарал. Оцу нахана йоьвзуш йолу культура юккъерачу б1е шерашкахь хилла 1арбийн культура яра. Цул сов цу нахана цхьана а хенахь дага ца деанера нохчин шайн ненан маттахь йозу а, дешар а хила деза аьлла. Ца моьттара царна нохчин шайн ненин маттахь жайнаш хирду. Нохчин жайнаш дахан деза, бохуш долу дош цар цкъа а шайна хьалха ца хоттадора. Цу тайпа нахачул башха, оьрсин дешарахь кхеттачу наха а ца хоттадора шайна хьалха — нохчин шайн маттахь жайнаш а, шайн серло-1илму а хилан деза боху дош.

Цундели сов хала дара советан пачхьалкх хоьттанчул хьалхарчу шерашкахь вайн йозу а, дешар а, жайнаш а дахан. Хала дара и тайпа нах т1е берзон. Нохчийн мотт а, йозу а, цул сов ненан маттахь ара хоьцуш газет а хилан деза аьлчи, уьш цунах ца тешара. Царна моьттара оцу тайпана г1уллукх хила йиш а яц. Уггур ч1ог1у и иштта моьтташ, цунах тешна бара мут1елимаший, молланашший.

Молланаший, мут1елимаший хаьара дики, масала и доккху декхара партийга а, пачхьалкхе а кхочуш да делчи халкъ серлонга дердуьйла, дин бахьана долуш шаьш шеца нах бацош лаьтташ долу, 1арбийн йозунан а, дешаран а орумаш хедардуьйла, уьш хеддачул т1аьхьа шайн карара хонц д1а йолийла а. Шозлаг1а тайпа нах партига а, пачхьалкхе а и декхарш кхочуш далур дац матташ бара. Нохчий а иштта и санна кхин долчу кегин къаьмнин шайн йозу а, культура а хир ю аьлчи уьш цунах ца тешара.

Оцу тайпана и лакхахь лийцанеа тобунаш нохчин маттахь долчу дешарна а, йозунна а, иштта церин серлонана а 1илмана а дуьхьил боллушехь, вон делахь а, дики делахь а, (цу т1ехь т1аьхьон совцурду тхо), йозу а, дешар а даьккхара. Оцу йозунна а, дешарна а дуьхьил бара молланашший, мут1елимашший, динан коьртхой а, и йозу доккхучу декъахь ц1е яхана молланаш хиллишшехь.

Хинца оху лахахь гойту долу абат 1922-чу шарахь хоттон долийна, 1923-чу шарахь юкъу даьлла, 1924-чу шарахь качлучу т1аьххьарчу киртига т1е кхаьчна абат ду. И хоттинарш: Шахаб Сугаиповий, Ахьма Тучаевий, Таштемир Эльдархановий бара. (16 аг1о).

1923-чу шарахь 1арбийн йозунна т1е доьжна даьккхана нохчин абат:

Аз тодархьама а, озархьама а язден элпиш:

Яздаран кеп: 1арбийн йозунний, х1оккхуний юккъехь башха боккху къастам бац, х1етте а цхьа берш х1окху абатана дуьхьил бара. Уьш цунна дуьхьил хиларан бахьана къор1ан яздинчу йозунний, х1окхуний юккъе къастам хилар дара. Берашна къор1анан йозу а, х1ара а 1амон хало дара.

Дикин оцу абате шу хьоьвсичи шуна гур бу цу т1ехь баккхин кхиамаш. Доццу совцур вай царна т1ехь. Цу абата юкъахь дац х1ара элпиш: е, ä, ü, ö, о, уьш кхечу терчу элпишца яздо. Оцу вай юьйцачу графикана т1е доьжна яздина х1ара жайнаш 1908-чу шарахьий, 1911-чу шарахьий нохчин маттахь, 1арбийн йозунца а яздеш:

Дош муху яздора хуур ду лахахь оху гойтучунна хьоьвсичи: цхьогал, яздан дезара cxuogal; лахьи; газиг, яздан дезара gezig i. q. d. (Сурт 3).

Масала кхин дешниш схьа а лаьцна уьш муху яздора вай хьоьвсичи вайна го: qoqu яздан дезачу маттахь qaqu; hoa — hua; bien — bie; qietar хилан дезачахь qitar.

Оцу эшамашца и абат Нохчичохь лаьттара 1925-г1а шо т1е кхаччалц. Цу йозунца зорбу тухуш дара 1923-чу шарахь Нохчичохь ара далан доладелл жайна: (Сурт 4).

И абат берашна 1амадора. Цу т1е доьжна 1922-чу шарахь А. Тучаевс нохчин маттахь абат а яздира. Цул т1аьхьа математикан а, географин а кхин д1а жайнаш ара дийлан дола, делира. И йозу 1амон курсаш а йохкура. Цу йозунца бен болх 1925-г1а шо кхаччалц бира.

Тохура, и лакхахь вай дийцана абат дуьххьира доккхучу хенахь дуьххьил хилла молланаш а, мут1елимаш а сихонца цу т1е бирзара. Дуьххьир и йозу даьллачу хенахь жайнаш яздеш берш а, г1азкхин маттара нохчин маттахь дерзош (гочдеш) берш а 1арбийн дешар дешна молланаший, мут1елимаший бара. Нохчин зорбунан г1уллукх дерриг а бохург санна 1арбийн дешар дешна бара. Ара хоьцуш долу жайнаш, ишколашна а, вуьстин дешан а, цара яздеш дара. Массарчул а дукхух уьш яздеш берш 1арбийн дешар хуу нах бара: Ахьмад Нажаев а, Шахаб Сугаипов а кхин д1а.

Вайн вешин и жайнаш тоха оцу хенахь меттиг ца хилар бахьана долуш, уьш зорбу деттара Дег1истанарчу Буйнакский, Махач-г1алий олучу г1аланашкахь. Т1аьхьо Нохчин областехь йилара жайнаш зорбу детта меттиг (типографи), жайнаш зорбу детта долийра Соьлжан-Г1алийт1ехь. И йозу а, дешар а 1амош диккин бераш а, нах а бара нохчин областехь. 1924-25-чу шарашкахь дешара, юккъу оьзнарш 4,4% хилара берриг а нахахь. Цул сов Нохчичохь 2-чу даржерачу ишколехь оцу шерашкахь доьшуш 104 бер хила. Вайн областехь болчу нехин терахье а хьаьжна, вай оцу хенахь доьшу нах тоъал бара аьлчи и сов доккху г1алат дара. Х1оккхузахь тхо ала г1ертарг — иза, 1арбийн йозунан т1е доьжна даьккхана дешар доьшуш мел нах хилла, цу йозунан дикалла волла гучуяккхан йиш а хила т1ехьа цу нехин бохург ду. Цул сов, тхуна лаьара, оцу хенахь хилла сурт х1ара йоьшу йолчушна хайтан.

Масала 1925-26-чу шарахь зорбунан г1уллукх муху хилла хаан лаахь, иза доццу хоуьтурду вай оцу шарахь хиллачу цхьана планаца. Оцу вай дийцанчу шарахь зорбу тохан хоттиначу плано чу лоцуш 50 зорбунан тахта (зорбунан тахта — 40000 зорбунан хьаьрк лору) хилла. Оцу цхьана терахьо готту вайна хетахь зорбу тохар т1ехь вайн областан сов к1езиг кхиамаш хилла хилар. Оццул аре чу лаьцна 1арбийн йозуно цу хенахь.

1арбийн йозунан коьрт-коьртин эшамаш. Абаташ даларан г1уллукхаш 1амош болчу 1илманан наха ч1аг1дина схьа дийцарехь, малхбалехь а, бузехь а болчу нехин, иштта латинин а, 1арбийн а абаташ цхьан финикийски, я египетско-феникийски абатах схьа доьвла. Схьа хетарехь уьш цхьана тайпана нахахь, церин цхьа тхьамда волчу заманчохь схьа доьвла. Хетарехь цу массо а абатин орумаш вовшушна дукху генира дац.

Латинин абат и дуьнент1е даьллачу заманчохь дуьйна схьа хийцалуш, толуш схьа деъна. Хийцалуш, толуш схьа доккхучу заманчохь, иза оцу заманчохь йолчу культурина ма-эшшара хийцалуш, толуш, цу культурин эшаманна г1уллукхе хуттуш схьа деана. Жайнаш зорбу еттарна г1уллукхе а хоьттира хьалха зорбунан техникана ма-эшшара то делира и абат.

1арбийн абатана вай лакхахь бийцана хийцамаш ца байна.

Сов хаза ю латинин йозунан истори. Совцур вай доццу цу т1ехь. Латинин абат грекичухь даьлла. Грекаша, финикийцаша санна цхьана хенахь аьтту аг1ор схьа аьру аг1онгара схьа аьтту аг1ор а аьтту аг1онгара аьру аг1ор а яздан, буьйлабелла уьш.

Оцу тайпана яздар грекаша цхьана дашца олуш хилла: «бустрофедон», масала и нохчин маттахь дерзийчи цуьнан маь1на «берзабо сту» бохург ду. Цу дешнин маь1на хаа хала дац. Ахархочо охуна до аьтту аг1ор а, аьру аг1ор а. Цу т1ера схьа лаьцна аьлла ду «берзабо сту».

Шина а аг1ор яздеш диккин хан яьллачул т1аьхьа грекашна хиънера аьру аг1онгахьара аьтту аг1ор яздан дуккху а аттах дуьйла а, оцу тайпана яздар тоьлаш дуьйла а. Цундели уьш аьру аг1онт1ера д1а аьтту аг1онгахь яздан буьйлабелира.

Оцу тайпана яздан долийнера латинин абат а. Латинин абатаний, 1арбичунний дукху хьалха дуьйна схьа болуш болу къастам цхьаъ и бу. 1арбийн йозу хинцалц схьа а, вайна ма-хаара, аьтту аг1онт1ера схьа аьрру аг1ор яздеш ду.

Латинин йозунах хилла шозлаг1чун болу хийцам — мог1уна юккъе аз элп далор бу. 1арбийн йозунца и дац. Латинин абатехь аз элпиш къастина ду. 1арбийн абат т1ехь хинцалц цу хокъехь цхьанна а тайпана хийцам хилла бац. Бакъ ду цхьа зама яьллачул т1аьхьа церин цхьа долу йиш элпиш, аз элпиш хилла д1а хиттара. Аз-элпиш хилла шаьш д1а хиттиншехьа уьш юху йиш-элпиш а ларало. Оцу тайпана элп церин йозунца дерриге а кхоъ ду. Цундели 1арбийн маттахь доьшуш а, яздеш а баккхин ца кхетамаш а, халонаш а хуьлу.

Оцу вай дийцанчу кхаа элпо мел ден г1уллукх дийцарна т1ехь вай соьцурдац, и вайн декхара юкъу дог1уш дац. Амма, ала деза х1оккхузахь и кхоъ аз-элп сов к1езиг хилар, х1унда аьлчи маттахь долу аз гучудоккхуш ца хиларна, цул сов уьш шаьш йиш-элпин маттана а хиларна.

Бакъ ду г1уллукх оьшуш дацахь, тоьлаш-м дац 1арбийн абатан г1уллукх йиш-элпиш хилара т1ехь.

И шиъ элп, — аз элпий, йиш-элпий, ца хилар бахьана долуш яьккхин халонаш хуьлура жайнаш зорбу тохара т1ехь санна, берашна и абат 1амора т1ехь а. 1арбийн йозунан сов дукху т1адамаш дара. Оцу т1адамаша яздара т1ехь йоккху хало йора. A. N. i. q. b.-a ma сов дукху дезара и медаш (мад), амма уьш дики а долуш, царах пайда балахьара аьлла хетан а хеташ ма дацара уьш дукху дезар. И оцу нахана дукху дезан медаш 1амон г1ерташ хьуьжаршкахь доьшуш хиллачу цхьацца долчу берин хьекъилаш артлора. Дукху меттехь бераш телхиш меттигаш а хуьлура.

1арбийн йозу цхьанна мог1унахь яздан сов хала ду. Цундели элпиш цхьана мог1уна т1ехь кехат зорбу тохалур дац кхин долчу йозунашца санна. Иза цхьамма а къийса ца оьшуш массарна а хууш ду.

И вай бийцана эшамаш цу йозунца хилар бахьана долуш цу йозунца хилар бахьана долуш цу йозунца з1е тохаран г1уллукх д1а хотто йиш яц. Стенографи (къамел сихи д1а яздаран говзалла) яккхаран г1уллукх-м дийцан а ца оьшу. Бакъ ду, хинца вайн долчу латинин йозунца и дерриг а г1уллукхаш сов дики далур ду.

Оцу тайпана бу 1арбийн йозунан коьрт-коьртера эшамаш. Х1окху эшамашна т1е тоха мегир бу кхин цхьа эшам а бакъ ду эшамах лаьцна вай кхечу меттехь дийца-м дийцара, делахь а цунах лаьцна цхьаъ-шиъ дош аьр вай. Вайн маттахь хилла долчу 1арбийн абата т1е оьшуш дара аз элпил а, йиш элпил а сов х1ар элпиш: ä, ö, о, ü, е.

Оцу эшамаша кхачо йолуш жоп ло 1арбийн йозунна т1едоьжна вай абат хила деза бохаш вайца къийсам ч1ог1у латтийначу Нажаевна а, цуьнин накъосташна а. Эшамаш-м дукху бара цу йозунан, делахь а сацор дийцанчух тоам бина кхин дехи дийца йиш ца хиларна.

1арбийн абат тодан г1ертар пайдехь доцуш ду. «Йерриг а, исторехь цхьаъ д1а ялчи важ гучу йолу нехин юкъуметтигаш, цкъа а шайн стам яларан т1аьхье хин йоцу халкъан юкъураллаш лахарчу киртига т1ера лакхарчу киртига т1е юьлу». (Энгельс: «Афейрбах»).

Амма, 1арбийн йозу, ша дуьнент1е даьлчхьана дуьйна схьа а оцу тайпана хийцалуш, лахарчу киртига т1е долуш схьа деана дац. Цу бахьанина иза сов гени т1аьхьа дисна латинин йозунал. Стенна т1аьхьа дисана оху шуна дийцара лакхахь.

И, 1арбийн йозу яздеш йолу хумнаш а йисана тохура хьалхарчу заманчохь хиллачу кепехь кхин хийца ца луш. 1арбийн йозу латинин дерг санна заманна а, оцу замана техникана а т1е доьрзуш схьа ца деъна.

1арбийн йозу б1е-эзир шо т1аьхьа дисана вайл. Цундели и тодан г1ертар пайда боцуш къахьегар ду, х1унда аблчи цуьнан истори яьлчхьана а болуш болу эшамаш тахана, ткъол уг1учу б1е шарахь д1а бахалурбац, тахана йолчу техникана т1е а дерзалур дац.

Ерриг а халкъан хьекъило гучуйоху говзаллаш цхьаъ вукхуна т1ера схьа йолуш ю. яла йиш яц дуьнент1е цхьа а говзалла ша шах, цхьана а хумнах дозуш хума доцуш. Масала трактор мичхьара яьлла вай хьоьвсичи, цуьнан а шен схьа яьлла меттиг ю. масала лаьттача болх бара т1ехь уггур хьалха яьлла коьчул меттиг хиллехь, цул т1аьхьа дечиган нох даьлла, кхозлаг1ан аьчган нох, т1аьххьара а — трактор. Тракторал т1аьхьа кхин цул а тоьлаш хума ер ю. Цу тайпана х1ума тоян г1ертачунна хьалха и х1ума стамлуш схьа яран бакъонин киртигаш хала еза.

Масала тракторал т1аьхьа кхин х1ума а ялахь цу шиннах муьлху лелор ю техьа наха? Царехь дикиниг шайн рог1ехь сихи толуш ерг. Важа, буху йисанарг, масала нехин хьекъилша и тоярехь болх ца бахь д1а кхуссур ю. иштта юьстахь кхуьйсарби шен хенахь хийцалуш, тоеш ца латто машенаш, станокаш иштта кхин болу г1ирсаш а.

Иштта д1адердолуш ду 1арбийн йозу а, 13 б1е шарал сов и латтахь а. И бакъ хилар вайна гойту х1окху Октябран революци хилла 14 шо кхаччалц йолчу хенахь къаьмнин областешкахь а, республикашахьа бечу белхиша.

Масала, 1арбийн йозу тодичи толурдари, т1ехьа, тодичи мел пайденна а хирдара техьа и? Дечиган нох а тодичи толурдара, амма мел тодичи а дечиган нох ду и, мел тодичи а тракторе нислур дац и. Иштта ду 1арбийн йозунан г1уллукх а. 1арбийн йозунний, латинин цунний юккъехь мел къастам бу вай хьоьвсичи, царна юккъехь болу къастам дечиган нахарний, тракторний юккъехь берг санна бу. Нох тракторна санна т1аьхьа дисана 1арбийн йозу вайн хинца долчу йозуннел. Дечиган варданахь, мел ч1ог1у и вовшух а яьккхана цунах машен ян г1ертарах, цунах машин ялур яц. Цул т1аьхьа 1арбийн абатах а далур дац х1окху заманчохь халкъана оьшу йозу.

1арбийн йозунт1ехь болх беш мел хилла 1илманан нах и йозу вай ма-дийцара лоруш бу. Цхьана динан г1уллукхний бен и абат кхин цхьана а х1уманна мегирдоцуш ду. Цу бахьанийна бен и цхьамма а т1е оьшуш а ца хилла. 1илманан болх цу йозунца язбан йиш ца хиларх лаьцна цу йозунца болх мел бинчу 1илманан наха боху.

«1арбийн абат 1арбийн маттана а мегир ца хиларх тешорхьама билгалдан мегар ду лакхара дешар дешна болчу 1арбашна а нисин, г1алат доцуш 1илманан жайна дешан ца хаар Аль-Азхара бохучу мактабехь (университет, я Каирехь йолу академи) доьшуш болчу мут1елимаша цу ишколехь ит-пхийт шо хан йоккху, х1ете а цигара боьвлачул т1аьхьа г1алаташ дуьлу цаьргара яздархоша а (писатель), поэташа а хьалха яздина жайнаш доьшуш» (проф. П. Жузе: «К истории арабского шрифта», 75).

1арбийн йозунах кхин бала пайда боцудели, иза лакхахь ма-дийцара сов ч1ог1у т1аьхьа дисана хиларан бахьанина н. Микоян елара 1925-чу шарахь, июнь баттахь, Ростох хиллачу къаьмнин областашкарчу серлонан-1илманан хьокъехь векилин конференцехь: «Аса дуьххьил д1а а хоьттана елара (Нохчичу веана волуш цо цигахь дина къамел ду х1окху конференцина дуьцуш дерг) 1арбийн йозунах цхьа а ца кхета, ахь дийнахь а, буса а маситта сахьтехь дешчи а, пайда к1езиг бу, цундели нах талхабаран г1о а дийр дац. Тхо хьовсур ду нохчин нахе шайн маттахь яздайтан а, дешийтан а, и кхетийтархьама шина баттахь дешчи ша дешна хирг хиларх, итт шарахь хьуьжаршкахь ша талхавойтачул». «Иза доккху маь1ни долуш ду, 1арбийн культуро дацош латтийна халкъ парг1ат даккхара т1ехь, и халкъ стамдаларна дуьхьило еш долу (культура)». Оцу культури к1елхьара нах боьвлча царна хьалха кхин сурташ хуьттур ду, т1аккха церин йиш хир ю шайн культура яккхан а, и стам ян а. Керличу культурица бен халкъан бахамаш а, г1уллукхаш а то деш, уьш тодарт1ехь кхиамаш болуш д1а даха йиш яц.

Керлин г1улч. 1арбийн йозу къинхьегаман халкъана 1аман сов хала хилар бахьана долуш, и берашна а, баккхичушна а 1амор т1ехь яккхин халонаш хьалха хиттар бахьана долуш, царал сов, лакхахь оху бийцина эшамаш цу йозунца хилар бахьана долуш, нохчин областана хьалха хоьттара керлин декхар — долуш долу 1арбийн абат д1а а даьккхина, цуьнан метте кхин дикиниг даккхар. Декхар ша сов хала, къахьеган дезаш, ца хьекхчи дердоцуш дара. И декхар къинхьегаман халкъо областана хьалха хоттина дара.

Керлин абат даккхан деза, 1арбийн дерг д1а а даьккхана бохучу дашна гонах хиира баккхин кхиамаш, яккхин жинганаш, делара г1уллукх классан къийсама т1е, г1оьвтира цу дашна духьил молланаший, мут1елимаший, иштта кхин мел йолу церин нехиший.

Оцу тайпана советан пачхьалкхана хьалха лаьтта декхар ша дара, классан мостаг1ашна хьалха лаьттарг къаьстина ша дара. Кулакашний, молланашний кхин д1а болчу динан наханий хьалха лаьтта декхар — 1арбийн йозу хила деза, и д1а далан йиш яц бохуш дара. Царна хаьаро и д1а даларца шайн карара йоккху хонц д1а йолийла. Цара бацош болу къинхьегаман нах церин карара болура и 1арбийн йозу д1а даларца. Х1етахь молланаш а, кулакаш а, мут1елимаш хинцачул дукху бара, церин сий къинхьегаман халкъана хьалха алсам а дара. Цул сов, оцу хенахь дукхух болу хьехархой, молланаший, мут1елимаший бара. Цундели цаьрци къийсам латто халоха а дара.

Советан пачхьалкх къаьмнин йозу а, культура а кхион йолаелира. Х1унда г1ерта техьа советан пачхьалкх къаьмнин йозу а, культура а хилийтан? Х1унда аьлчи, дуьззина советан 1едил хила йиш яц оцу 1едило буьйцуш болу мотт оцу меттерачу нехин мотт ца хилча. Нахана ца хуу мотт 1едило буьйцуш мел бу оцу 1едилан коьртехь хила вог1уш волу къехошна, ялхошна юкъара схьа ваьлла волу вай чг1уран стаг хила йиш яц. И бахьана долуш 1едилан коьртехь берш тохура дешан йиш хилла, бехичу нахах схьа боьвла болу нах бу. Цундели советан пачхьалкхан декхар ду хор къоман а пачхьалкхан мотт — ша мотт хилийтар. Хила беза ненан мотт а, йозу а.

1арбийн йозу хила деза бохуш йолчу тобуно ч1аг1до и дикин йозу хилар. Масала шайга цу йозунан дикуллаш схьа гайта аьлчи, цара олура, нагахь и йозу вон делахь иза 1300 шарахь лаьттар дацара, и дикин хилар цо гойту олий. Цундели царна лаьа и хинци хилийта а, т1е йог1учу заманчохь хилар а. Молланашкий, мут1елимашкий хаьттичи 1арбийн йозу цхьамма а хьедан мегирдоцуш, Дала даийтана тоьлаш йозу ду.

Социализман йозунна а, культурина а дуьхьал шиъ тобу ю. Шина тобуно бохуш дерг цхьанна т1е дог1ш ду — социализмин йозу царна ца дезарна, 1арбийн йозу хилийтан царна лаарна. Цу шиммо а вайна дуьхьил бечу белхин тайп-тайпана кепаш ю.

Вай хинцалц лакхахь мел дийцнарг иза хьалхарчу тобунна т1е дог1уш дара. Цо а, вукхо а вайна дуьхьил латтийначу а, латточу а къийсамехь лаьцна вай ма-дарра т1аьхьон дуьйцур ду, цкъа долчунна и тобунаш ю аларний, церин 1алашонаш муху ю аларний т1ехь совцур ду вай.

Шозлаг1чун йолу тобу — иза къаьмнин чг1ура юккъера ара яла ца лууш, цу чу г1ерташ ерг ю. Цунна дезаш долу йозу х1ун йозу ду? Цу тобунна деза ша 1арбийн а долуш, кеп социализмин а йолуш долу йозу. Нисин хирдара вай и тобу шина декъе екъчи, х1унда аьлчи оцу тобунна юккъехь цхьа берш шайн хьекъилш к1оргу ца хиларна, жимма 1ехабелла царна т1аьхьа хоьттана хиларна. Масала, царна луушдерг х1ун ду техь аьлла д1а юхе а вахана ладоьг1чи, царна шайна а ца хаьа шайна х1ун лаьа. Цара беш болу болх латинин йозуна т1е дала деза аьлчи и ший а тобу сов ч1ог1у г1оттура цунна дуьхьил. Цара бохура 1арбийн йозунт1ехь болу эшамаш атта д1а бахалур ду, цундели и хийцан ца оьшу.

Тохур хьалха 1арбийн йозунна т1е а доьжна нохчин йозу даккхан деза баьхнарш а бара хинца латинин йозунна дуьхьил. И тайпа нах а, тохур хьалха а, хинци а нохчин йозунна дуьхьил берш а вовшух кхетта къийсам болийра латинин йозунна дуьхьил.

Латинин йозу хила деза боху дош хьалха хоттийна дукху а хан яра, делахь а цхьацца бахьанашна оцу дашна т1е ца бирзанера берзан декхарийлахь хилла болу белхилой. Уьш цу т1е ца берзийтан еш тайп-тайпана дуьхьилонаш а яра.

Мел ч1ог1у латинин йозунна еш дуьхьалонаш хиллехь а, мел ч1ог1у молланаший, мут1елимаший и йозу ца дезаш хиллехь а, къинхьегаман халкъана гуш дара цхьа — мел ч1ог1у а, дукху а 1арбийн йозу а, цу йозунца яздина жайнаш а Нохчичохь хиллехь а, халкъана царахь пайда к1езиг балар, дешна нах вайн к1езиг хилар, культура лакхайолуш ца хилар. Цу бахьанина, и дикин хууш долудели, партиш а, пачхьалкхо а вайна хьалха хоттийна декхар иза сихонца латинин йозу даккхар, берриг а болх цу йозуна т1е баккхар дара.

Октябран революцеш бакъо елара х1ор къомана ша къастан, царна нийсо елара, парг1ато елара. Коммунистин партеш т1аьхьа дисанчу къаьмнех лаьцна хьалха хоттийна декхар х1окху тайпана дара: «Т1аьхьа дисанчу халкъана г1одар хьалха доьвлачу къаьмнишна т1аьхьа кхийтархьама, къаьмнин г1уллукхан кепана т1е доьжна, церин советан пачхьалкхулла стам а йе, ч1аг1 а йе церин шайн ненан маттахь йолу суд алсам а яккха, ч1аг1 а йе, иштта хьакамулла ден меттигаш а, 1едалан органаш а; алсам даккха зорбу деттаран г1уллукх, ишколаш, театраш кхин д1а а».

И декхарш дуьззина большевикулийца кхочушдархьама оьшура ишколаш а, халкъ серлонга доккху кхин йолу учрежденеш ахархойн а хьасташ кхочушдеш долу йозу. Яханчу заманчохь яржин халкъ дацорхьама молланаший, динхошний г1уллукхе лаьттана йозу мегар дацара. Оьшура керлин, Октябран революцин лаамаш кхочушбен болу йозу. Оцу тайпана долу йозу латинин йозу дара. Мегар дацара вайна я г1азкхин йозу а, я 1арбийн йозу а. Оцу шина а йозуно вайна оьшу т1аьхьо луръяцара, цу шимма а ша социализман а йолуш, кепехь къаьмнин а йолуш йолу культура а йоккхур яцара, я и хиларна бух а буьллур бацара.

Цундели латинин йозу даккхар — вайна хьалха лаьтташ долу коьртин декхар дара. И декхар кхочушдарна т1е вайн Къилбаседа — Кавказ массо а кхин йолчу республикел а, областел а хьалха йолаелира.

Оцу тайпана интернационалан абат даккхаран г1уллукх шайна хьалха хоьттира къаьмнин областаша, иштта нохчин областо а.

Латинин йозу — социализман, мохк машенулле берзорна г1уллукхе лаьтташ долу, социализман техникана г1уллукхе лаьтташ долу, стамделара, алсам делара халкъана юккъехь х1ор к1ира мел дели, бут мел бели, 1арбиниг доьдачу хенахь, берриг а молланаш а, мут1елимаш а, динхой а хьер боьвла шена дуьхьил къийсам латтош болушшехь. Царал сов, цу йозунна дуьхьил бара вай лакхахь бисана г1азкхин йозу хууш берш а. Х1ете а латинин йозу туьтира. Иза боккху кхиам бу. Тохура молланаша 1арбийн йозий, динний вовшух идинера. Цундела цара 1арбийн йозу дитана цу т1ера латиничунна т1е вала г1ертар бусулба динах валар лорура.

Нохчичу латинин йозу даккхаран г1уллукхаш 1922-чу шарахь долийнера. 1920—1923 шерашна юккъехь йолчу хенахь и йозу даккхаран г1уллукх кхин йолчу къаьмнин областашкахь а долийнера. 1923-чу шарахь Г1ебартахь (Карачай) ара елира латинин йозунца язъйина абат, оцу шарахь доладелира церин цу маттахь белхлой кечбарахьама курсаш яхкаран г1уллукх а. Иштта кхин йолчу областашкахь а д1а йолаелира цу йозунца болх бара г1уллукхаш.

Оцу йозунца жайнаш а, газеташа а ара хоьцуш дара 1923-чу шарахь. Цу тайпана дукхух йолчу къаьмнин областашкахь латинин йозунца болх бан болийра 1923-чу шарахь. Иштта оцу хенахь болийра Нохчичохь латинин йозу даккхархьама болх.

Массо а къаьмнин областашкахь латинин хозу хила деза бохуш долу дош царна хьалха хоттийра 1923-чу шарахь, июнь баттахь ламанан нахана юккъе серло яккхаран дош къастон гулъеллачу совещанеш. Х1ора къоман областан и йозу хила деза бохуш болу сацам цу совещанехь т1е эцна бара. Амма, и сацам шен хенахь чекхбаккхар т1ехь белхиш к1езиг бинера, цу бахьанина вай область кхин йолчел т1аьхьа а йисанера. И лакхахь вай бисана сацам ч1аг1бира серлонний, 1илмананий дешниш къасторхьама 1925-чу шарахь Пятигорские гулъеллачу Къилбаседа — Кавказан II-чу конференцес. Керлин абат даккхаран г1уллукх планан некъа т1е делара Эзербиджанехь а и абат даккхаран г1уллукх доладеллачул т1аьхьа.

Оцу тайпана сацамаш хиллачул т1аьхьа, и йозу Нохчичохь а хила аьлла дош нохчин областанан хьалха хоттийначул т1аьхьа, массо а молла а, мут1елим а, хьехархой а (тохур хьалха мут1елимаший, молланаший хилла болу) кхин д1а, а г1овтара цу йозунна дуьхьил. И сацамаш хилчхьана массо а аг1ор а синтем байнера. Оцу сацамаша дукху ч1ог1у багинера уьш.

1925-чу шарахь нохчин ВКП (б) Оргбуьроссий, Нохчин областан исполкомой сацийра латинин йозунна т1е доьжна нохчин йозу даккхар. И сацам сихонца чекхбаккхаран безаш а бара. Сацамаша ч1ог1у йиш йохийра лакхахь бисанчу вайн чг1ухьах болчу нехин. Оцу сацамаша т1е дукху билгал яздина дара, хьалхалера, меги доцу, вон, къинхьегаман халкъ серлонца даккхар т1ехь а, церин культура а яра т1ехь а дукху йоккху новкъарло еш долу 1арбийн абат д1а а даьккхана, цуьнин метте керлин, дики латинин абат даккхар, берриг а болх оцу абатана т1е баккхар т1ехь сихо ян езаш хилар а.

И сацамаш кхочушбан йолаелира Нохчин областан Серлонан отдел н. Ошаев Халидан куьйгаллица.

И декхар кхочушбар т1ехь сов яккхин халонаш 1иттаелира дуьхьил. Цу абатана, хьалха и абат Нохчичу даккхархьама бина кечамаш сов к1езиг бара. Дуьххьир латинин йозу т1е эцан деза боху дош юкъу даьлчи, цунна дуьхьил кечамаш болийра молланаший, мут1елимаший, хьехархоший — 1арбийозон хоша.

Цу тайпана революцин латинин абатана дуьхьил боьвлачин тхьамдулла шега эцна, корта ша хилла, цунна дуьхьил къийсам латтош вара молла Нажаев Ахьмад. Суна тахана санна дага дог1у, цо, хинца вайн кино «Комсомолец» йолчу чохь оцу латинин йозунна шен ма-хуьллу ч1ог1у дуьхьал къамел дар а, цу чуьри ара ваьллачул т1аьхьа цо оцу йозунна дуьхьил хьехархой а бацара к1езиг-м. Оцу хенахь дукхух болу хьехархой 1арбийн дешар дешна нах бара. Г1уллукх церин кара деанера. Нохчин мотт а царна бен «ца хаьара», я «хаа йиш а яцара». Г1уллукх муху хиллехь а царна иштта моьттара. Уьш парг1ат бара, латинин йозу хьалхадале, х1унда аьлчи царна хаьара шайн «1асанашна т1ехь лелош долу» 1арбийн йозу мел ду шаьш Нохчичохь йолчу мактабашкахь хьехархой хирдуьйла, цул а дики хаьара царна цу мактабашкахулу халкъ серлонга даккхалурдоцийла а. Цундели бара уьш парг1ат.

Амма Серлонан отдело шен болх д1а болийчи-м «дагар» деанера Нажаев г1аьрга. И латинин абат т1е эцарх лаьцна долу дош къасторхьама Соьлжан-Г1алит1е хьехархойн конференци гулъян еза аьлчи, берриг а хьехархой цунна дуьхьил боьвлира. Цара бохура, конференци г1аличохь ма-гуллае, цигахь шу алсам хир ду, — гой шуна классан къийсамаш а, г1ерташ а, — цундели конференци Шелахь гулйойла. Гулъйира конференци Шелахь, амма царна луург-м ца хилара — оцу конференцес т1е ийцара латинин абат.

Бакъ ду латинин йозунна дуьхьил латтош болу къийсам саца-м ца бира. Къийсам кхин а сов баьккхара цара Евлашкахь болу хьехархой — 1арбийн йозунхой шайн болчу нуьцкъух г1овтира цунна дуьхьил и йозу хьоьхучушга и ца хьехийтан г1ерташ, цхьацца йолчу меттигашкара ишколаш йохош (Бена, Белгатан эвла).

Оцу классан мостуг1аша дукху ч1ог1у болх бора вайн кегирхошца, уьш латинин алфавитна дуьхьил ира хиттош. Цара цаьрга бохура латинин алфавитна дуьхьил ира хиттош. Цара цаьрга бохура латинин абат нохчин хила йиш яц, и йозу Нохчичохь дуьсур долуш дац, иза большевикаин г1уллукх ду, дукху хан ялале доьхна нахана юккъера д1а дердолуш долу. Цундели кегин берш дахана ца 1аьш баккхин берш а бахнера церин кара. Юккъерачу а, лакхарчу а ишколашкахь доьшуш болчехь цхьа болу кегирхой и йозу 1амош а, я 1амон дагахь а. Областан Советан съездо а, ВКП (б) Обкоман пленумо а массарна а и йозу хаа деза аьлла сацамаш бинчул т1аьхьа буьйлабелла цхьа берш ненан маттахь йозу ца хаар д1а даккхан.

Сихонца Турций (туркойн пачхьалкх) латинин йозунна т1е ялар бахьана долуш дуьхьира дукхух дерг молланаший, хьехархойний — йарбийн йозунхой г1уллукх хьалха церин карахь хиллачу нехан. «Турци керличу новкъа елира, нохчин шайх т1ам боцуш висара». (Микоян).

Оцу тайпана леш лаьтта 1арабизм, нохчин къинхьегаман халкъан серлонна дуьхьил хилла йолу. Иштта хедиш лаьтта 1арабизман орумаш, латинин йозунан г1уллукх лакха даларца, цу йозунца белхиш бан вай дуьйладаларца.

Т1аьххьара ала деза вайна юкъахь санна вайн аг1онна арахь вайн мостуг1и хилар, царна лууш дерг вайн аг1онт1ехь болчу вайн мостуг1ашна луург хилар. Оцу капиталан лешна ца лаьа малхбалехьа цхьа а хийцам хуьлийла (дикичу аг1ор). Царна лаьа вай а, вайн зударий а тохура хьалха санна 1аьржин, т1аьхьа дисана, дешан, яздан ца хууш, цхьа а культура йоцуш хилар. Царна лаьа тохура хьалха санна вайн нах байарш а, мостуг1уллаш а, хьаьг1ниш а сов хилар, х1унда аьлчи оцу кепехь долу г1уллукх царна а, церин хьомсур дайшна а пайдехь хиларна.

Тхуна схьа моттарехь, тхуна иштта ч1ог1у и мотта а моьтта, малх балехь кхиамаш хилар т1ехь оцу вай дийцанчу чг1ураша новкъарлонаш ян заманаш юху йог1ур йоцуш д1а йахана. Керличу алфавитан г1уллукх дукху ч1ог1у стамделла, хинца молланаша а мут1елимаша а, хьалхоша а хуъа а леличи а цхьана а тайпана а уьш ца тоьн болчу аг1ор.

Керлин, революцин оцу массо а вайн мостуг1ушна т1оьхулу абат яккхин г1улчаш йохуш г1урду керличу кхиамашна, толамашна т1е. Шена дуьхьило ян г1оьртанарг цо хьошур ву.

1арбийн йозуна т1ера латиничунна т1е довлар. 1925-чу шарахь латинин йозунна т1е довла деза боху сацамаш хиллачул т1аьхьа цхьа кечдина абат дацара вайн. Латинин абата т1е довлар политикин доккху ма1ни долуш дош а дара. Цундели кийчин абат лахар йишара. Абат даккхара хьокъехь долу дош дукху а хьалха шайна хьалха хоттийна, цу т1ехь к1езиг бинехь а, дукху бинехь а болх бинера цхьа болчу белхилоша. Латинин йозу хууш болу белхилой кечбархьама 1922-чу шарахь ехкинера Бурут1е курсаш. Оцу шарахь н. Т. Эльдархановс, ша ламанан нехин республикан ЦИК-ан председатель волуш язъйира латинин йозунца нохчин маттахь абат (язъйина зорбу тоха кечйинчохь зорбу ца тохуш йиснера и) Г1алг1ашний, нохчушний абат хоттийнера оцу Таьштамарий, З. Мальсаговсий. Лакхахь вай, йийцанчу курсашкахь и абат хьоьхуш а дара.

Т. Эльдархановсий, З. Мальсаговсий 1922-чу шарахь нохчушний, г1алг1ашний хоттийна абат.