Бесплатный фрагмент - Илмий тадқиқот асослари

Тақризчилар

А.С.Уралов Самарканд Давлат архитектура-қурилиш университетининг «Архитектуравий лойиҳалаш» кафедраси профессори, архитектура фанлари доктори

М.Б.Сетмаматов Урганч Давлат университетининг «Архитектура» кафедраси мудири доцент, архитектура фанлари номзоди

Муаллуф: Байджанов Ибадулла Самандарович Урганч давлат университетьининг «Архитектура» кафедраси профессори, Фахрий фан доктори, Фан ва техникада хизмат кўрсатган арбоб «Илмий тадқиқот асослари» (Ўқув қўлланма)

Аннотация

Мазкур ўқув қўлланма олий таълим муассасаларининг архитектура ва шаҳарсозлик ва бошқа йўналишлари бўйича магистратура босқичи ва «Илмий тадқиқот методикаси» ўқув фани талабалари учун мўлжалланган.

Қўлламада илмий тадқиқот усулларининг асосий тушунчалари, ўрганишнинг ташкилий асослари очиб берилган. Умумлаштирилган шаклда илмий маълумотларни қидириш, тўплаш ва қайта ишлаш тизимининг хусусиятлари, илмий ишларни ёзишга қўйиладиган талаблар ва ихтирочилик муаммоларини ҳал қилиш назариясини қўллаш кўрсатилган.

Ўқув қўлланмада кўриб чиқилган илмий тадқиқотнинг услубий муаммолари, тартиблари ва даражалари умумий илмий хусусиятга эга.

Нашр нафақат бакалавриат ва магистратура талабалари, балки илмий тадқиқотнинг турли йўналишларидаги ёш олимлар ҳамда ҳар қандай билимдон фикрловчи инсон учун ҳам қизиқ бўлиши шубҳасиз.

Кириш

Фан — объектив қонуниятларни билишнинг узлуксиз ривожланиб бораётган тизими янги табиат, жамият ва тафаккур, одамларнинг махсус фаолият натижасида олинган жамиятнинг ишлаб чиқарувчи бевосита кучига айланади. «Фан» тушунчаси бир қанча асосий маъноларга эга.

Биринчидан, фан деганда (юнонча episteme, лотинча scientia) соҳа тушунилади ривожлантиришга қаратилган инсон фаолияти ва назарий воқелик ҳақидаги объектив билимларни схематиклаштириш.

Иккинчидан, фан бу фаолиятнинг натижаси — тизим сифатида намоён бўлади илмий билим олди.

Учинчидан, «фан» атамаси шахсга нисбатан қўлланилади илмий билимлар соҳалари.

Фан — бу асосий мақсадга эришиш учун бўлган фаолият соҳаси илмий билимнинг ўзи. Илм-фан инсон соҳаси фаолияти сифатида белгиланади, унинг вазифаси ривожланиш ва назарий тизимдир воқелик ҳақидаги объектив билимларни мослаштириш. Тор маънода, атама «фан» фаннинг айрим соҳаларига нисбатан билим ҳам қўлланилади.

Фан бутун цикл давомида илмий-техникавий ишларни жадаллаштириш ва таннархни камайтириш «тадқиқот — дизайн — ишлаб чиқаришдан олдин» ҳаётий аҳамиятга эга фан-техника тараққиёти суръатларини тезлаштириш ва самарадорлигини ошириш шарти, бунга маълумотларни қайта ишлашни автоматлаштириш ва экспериментал тадқиқотларни режалаштириш ҳам киради;

— янги техник воситаларни компьютер ёрдамида лойиҳалаш, шу жумладан дизайн ва ишлаб чиқаришни технологик тайёрлаш. Илмий-техника инқилобининг хусусиятлари фаннинг ролини ошириш; автоматлаштириш имконияти фақат жисмоний, балки ақлий (ижодий эмас) меҳнат; тез ўсиш ва янгиланиш илмий ва техник маълумотлар; материалларни, тузилмаларни, машиналарни тез алмаштириш, технологик жараёнлар; муҳандислик ечимлари хилма-хиллигининг кескин ўсиши;

— комплекс механизациялаш ва автоматлаштириш, шунингдек, бошқарув тизимлари даражасини ошириш.

Илмий-техника тараққиётининг ривожланиши олий таълимнинг такомиллашувига таъсир қилади. У талабалар билимига, уларнинг ижодий ривожланишига, топиш қобилиятига янги ортиб бораётган талаблар энг оқилона конструктив, технологик, ташкилий ва иқтисодий ечимлар; илмий ахборотларни танлашни яхши билиши;

— белгиланг ва қарор қабул қилинг турли тубдан янги саволлар.

Олий таълим ривожланишининг муҳим босқичи таълим жараёнига киришдир методологиясини ўрганувчи янги «Илмий тадқиқот асослари» мавзуси ва илмий тадқиқот усуллари, шунингдек уларни ташкил этиш усуллари. «Илмий тадқиқот асослари» фанининг ўқиш жараёнига киритилиши барча талабаларни мажбуриятини ривожланишига ҳисса қўшадиган илмий тадқиқот методологияси элементларини ўзлаштириш рационал ижодий фикрлаш; уларнинг оптимал ақлий фаолиятини ташкил этишга ундайди.

Назарий курсни ўрганиш ва тадқиқот ишларини бажариш натижасида танланган мавзу бўйича талаба илмий тадқиқот методикаси ва методикасини эгаллаши керак ва шунингдек, керакли маълумотларни танлаш ва таҳлил қилиш, мақсадни шакллантириш ва вазифаларни бажариш, назарий асосларни ишлаб чиқиш, экспериментни режалаштиришни ўташи лозим;

— ўлчов натижаларини ишлаб чиқиш ва хатолар ва кузатишларни баҳолаш, солиштириш назарий асослар билан тажриба натижалари ва хулосалар шакллантириш илмий тадқиқот; илмий иш натижалари бўйича маъруза, маъруза ёки мақола ёзиш тадқиқот. Ушбу барча муаммоларни ҳал қилиш ушбу ўқув дастурининг мавзусидир.

1. Илмий билим асослари

Билим — бу ҳақиқатни билишнинг амалиётда синовдан ўтган натижасидир қиймат унинг инсон онгида ҳақиқий акс этиши. Билимнинг асосий вазифаси тилда мукаммал такрорлашдир, объективнинг мунтазам алоқалари ҳақидаги умумлаштирилган ғояларнинг қандайдир шакли оёқ дунёси.

Билимнинг функциялари қуйидагилардан иборат:

— табиат қонунлари ҳақидаги ҳар хил фикрларни умумлаштириш жамият ва тафаккур;

— бўлиши мумкин бўлган ҳамма нарсани умумлаштирилган тасвирларда сақлаш амалий ҳаракатлар учун барқарор асос сифатида узатилади.

Билим одамларнинг ижтимоий фаолияти маҳсули бўлиб, йўналтирилган ҳақиқатни ўзгартириш учун ахамиятли.

Идрок — бу ҳаракат жараён, инсон тафаккурининг бўлмагандан билим билимга.

Идрок объектив воқеликни акс эттиришга асосланади инсоннинг ижтимоий, ишлаб чиқариш ва илмий фаолияти жараёнида онги Нуҳ фаолияти, амалиёт деб аталади. Aмалиётнинг эҳтиёжлари билимларни ривожлантиришнинг асосий ва ҳаракатлантирувчи кучи, унинг мақсади.

Инсон табиат кучларини ўзлаштириш учун табиат қонунларини ва уларни жамият қонунларини ўрганади, шундай қилиб, мувофиқ тарихий воқеалар ривожига таъсир қилиш учун улар билан ишлаш.

Идрок ўсди (5стр) амалиётдан эрийди, лекин кейин ўзи амалий ўзлаштиришга йўналтирилади ҳақиқат:

— Aмалиёт билимлари ҳақиқатни амалий ўзлаштириш. Aмалиётдан назарияга ва назариядан амалиётга:

— Aмалиёт назарияси амалиёти. Ҳаракатдан фикрга ва фикрдан ҳақиқатга. Бу умумий қонун атрофдаги воқеликдаги инсоний муносабатларнинг ўлчови.

Aмалиёт бошланиши ва айни пайтда табиий якунидир. Мен ҳар қандай билиш жараёнини истеъмол қиламан. Шуни таъкидлаш керакки, билимларни якунлаш ҳар доим нисбийдир, чунки билиш жараёнида янги муаммолар пайдо бўлади, биз ва олдинги томонидан тайёрланган ва қўйилган вазифалар илмий фикрнинг ривожланиши. Ушбу вазифа ва муаммоларни ҳал қилишда фан керак амалиётни кесиш ва шундай қилиб, унинг ривожланишини онгли равишда бошқаради.

Барча илм-фан, барча инсоний билимлар мақсадга эришишга қаратилган воқеликни аниқ акс эттирувчи ҳақиқий билим.

Ҳақиқий билимдан фарқли ўлароқ, алданиш дунёнинг сохта, хаёлий акси.

Ҳақиқий билим фан қонунлари шаклида мавжуд, назарий амалиёт билан тасдиқланган ва мавжуд бўлган тахминлар ва хулосалар, таълимотлар олимларнинг ишлари ва кашфиётларидан қатъи назар, холисона. Шунинг учун ҳақиқат илмий билим объективдир.

Билимнинг асосий мақсади эришишдир назарий қоидалар шаклида амалга ошириладиган ҳақиқий билим ва амалиёт билан тасдиқланган ва мавжуд хулосалар, қонунлар ва таълимотлар объектив, биздан мустақил.

Илмий билим нисбий ва мутлақ бўлиши мумкин. Нисбий билим — бу асосан бўлган билим воқеликнинг ҳақиқий акс этиши, баъзи бир тўлиқсизлиги билан фарқланади тасвирни объект билан мослаштириш.

Мутлақ билим тўлиқ, тўлиқ такрор ишлаб чиқаришдир объект ҳақидаги умумлаштирилган ғоялар, мутлақ мосликни таъминлайди объект билан тасвир. Мутлақ билимни инкор этиб бўлмайди ёки келажакда ўзгартирилади.

Расм 1 Билиш жараёнининг структуравий диаграммаси

Расм- 2

Билимнинг икки тури мавжуд — ҳиссий ва рационал (1.-расм).2). Сенсор билим элементлари сезги орқали ифодаланади, идрок қилинади қабул қилиш, ифодалаш ва тасаввур қилиш.

Ҳар қандай илмий тадқиқот муайян усуллар билан амалга оширилади ва йўллар, маълум қоидаларга мувофиқ. Усул — бу ишда қўлланиладиган ҳаракат ёки ҳаракатлар тизими бирор нарса қилиш. Техника учун усуллар ва усуллар тўплами сифатида билим таърифланиши мумкин.

2.Умумий илмий усуллар

Умумий илмий усуллар умумий мантиқий назарий эмпирик таҳлил, синтез, индукция, чегирма, аналогия, аксиоматик, фаразий, расмийлаштириш, абстракция оралиғида, умумлаштириш тарихий тизимни таҳлил қилиш усули, кузатув тавсифи, текшириш, ўлчов, солиштириш, тажриба, моделлаштириш.

Расм 3. Умумий илмий усулларнинг таснифи

Техника — бу ақлий ва жисмоний операциялар тўплами;

— маълум бир кетма-кетликда жойлаштирилган, унга кўра тадқиқот мақсадига эришилади.

Методологияни ишлаб чиқишда қуйидагилар зарур:

— ўрганилаётган объектни дастлабки кузатишни ўтказиш (ҳодиса) дастлабки маълумотларни аниқлаш учун (гипотезалар, танлов турли омиллар);

— тажриба ўтказиш мумкин бўлган шароитларни яратиш (суб-экспериментал таъсир қилиш учун объектларни танлаш, таъсирни бартараф этиш тасодифий омиллар);

— ўлчов чегараларини аниқлаш;

— ўрганилаётган ҳодисанинг ривожланишини тизимли мониторинг қилиш ва фактларнинг аниқ тавсифи;

— фактларни ўлчаш ва баҳолашни тизимли қайд этиш турли воситалар ва усуллар;

— такрорланувчи вазиятларни яратиш, шартлар характерини ўзгартириш ва ўзаро таъсирлар;

— эмпирик тадқиқдан мантиқий умумлашмаларга ўтиш, олинган фактик материални таҳлил қилиш ва назарий қайта ишлаш.

2.1. Умумий мантиқий усуллар.

Таҳлил — бу ўрганилаётган ҳодисанинг тадқиқот усули ёки жараённи ўрганиш учун унинг таркибий элементларига ақлий жиҳатдан ажратилади ҳар бири алоҳида. Таҳлил турлари таснифлашдир тинглаш ва даврийлаштириш.

Синтез — бу ақлий алоқани ўз ичига олган тадқиқот усули ўрганилаётган объектнинг таркибий қисмлари ёки элементларини аниқлаш, уни ўрганиш бир бутун таҳлил ва синтез усуллари ўзаро боғланган, улар тенг равишда қўлланилади илмий тадқиқотларда фойдаланилади.

Индукция — фикрнинг (идрокнинг) фактлардан, алоҳида ҳаракатланиши ҳолатлар умумий позицияга. Индукция универсал тушунчаларга олиб келади ва чегирманинг асоси сифатида қабул қилиниши мумкин бўлган қонунлар.

Дедукция — бу ҳар қандай умумийликдан битта, хусусийнинг келиб чиқиши позицияси; фикрнинг (идрокнинг) умумий гаплардан гапларга ҳаракати алоҳида объектлар ёки ҳодисалар ҳақида баёнотлар.

Дедуктив орқали хулосалар маълум бир фикрни бошқа фикрлардан «чиқариб олади».

Aналогия — бу объектлар ва ҳодисалар ҳақида билим олиш усули бошқаларга ўхшашлиги сабабли; муҳокама қайси ўрганилаётган объектларнинг айрим белгиларидаги ўхшашлигидан хулоса чиқарилади уларнинг ўхшашлиги ва бошқа хусусиятлари ҳақида. Aналогия деганда баъзи хусусиятларнинг ўхшашлиги, ўхшашлиги тушунилади. умуман бошқача бўлган объектлардаги белгилар ёки муносабатлар.

Усул анамантиқ таққослашда ётади. Баъзиларнинг мавжудлиги ҳақида мантиқий хулоса чиқарилса ўрганилаётган объектнинг бошқалар билан ўхшашлигига асосланган хусусиятлари, кейин бу хулоса аналогия бўйича хулоса деб аталади.

Aналогия бўйича хулосанинг тўғрилик даражаси қанчалик юқори бўлса, шунча юқори бўлади солиштирилган объектларнинг умумий хусусиятлари, муҳимроқ уларнинг умумий хусусиятлари, буларнинг ўзаро мунтазам алоқаси ўхшаш хусусиятлар.

Aналогия усули турли фанларда қўлланилади: математикада, физика, кимё, гуманитар фанлар ва бошқалар. Ҳар хиллари бор аналогия бўйича хулосалар турлари. Aммо уларнинг умумий томони шундаки, барча ҳолатларда, битта объект тўғридан-тўғри тадқиқотга дучор бўлади ва хулоса чиқарилади.

2.2. Назарий даражадаги усуллар

Aксиоматик усул — бу баъзи баёнотлар таърифлар (аксиомалар, постулатлар) исботсиз, кейин эса таъриф билан қабул қилинади қолган билимлар улардан мантиқий қоидаларга мувофиқ чиқарилади.

Гипотетик усул гипотезани, илмийликни ишлаб чиқишга асосланади янгилик ва ўзига хослик элементларини ўз ичига олган тахминлар. Гипотеза тасдиқланган ҳодисалар ва жараёнларни тўлиқроқ ва яхшироқ тушунтириши керак экспериментал кутиб туринг ва диалектиканинг умумий қонунларига риоя қилинг ва табиий фанлар. Ушбу тадқиқот усули асосий ва энг кўп амалий фанларда кенг тарқалган.

Расмийлаштириш жараёнларнинг асосий қоидалари ва махсус белгилар шаклида тақдим этилади. Опера томонидан — формулалар ёрдамида янги формулалар олишингиз, ҳақиқатни исботлашингиз мумкин ҳар қандай позицияда. Формаллаштириш алгоритмик учун асосдир ва дастурлашдир. Белгилардан ва бошқа танишлардан фойдаланиш тизимлар ўрганилаётган фактлар ўртасида қонуниятларни ўрнатишга имкон беради.

Aбстракция — бу иккинчи даражали фактлардан чалғитиш ўрганилаётган ҳодисанинг энг муҳим белгиларига эътибор қаратиш.

Масалан, механизмнинг ишлашини ўрганишда улар таҳлил қилаш асосий муҳим хусусиятларини акс эттирувчи ҳисоблаш схемаси.

Рангли. Баъзан ҳодиса ва жараёнларни таҳлил қилишда кўп сонли фактларни (белгиларни) ҳисобга олиш зарурати. Бу ерда муҳим асосий нарсани таъкидлай олиш, бундай ҳолда, рейтинг усули қўлланилиши мумкин, унинг ёрдами билан ҳаммаси иккинчи даражали.

Умумлаштириш — объектларнинг умумий хусусиятлари ва муносабатларини ўрнатиш ва ҳодисалар;

— асосий нарсани акс эттирувчи умумий тушунчанинг таърифи;

— бу синф объектлари ёки ҳодисаларининг асосий белгилари.

Бироқ, умумлаштириш муҳим эмас, балки ҳар қандайини танлашда ифодаланиши мумкин объект ёки ҳодисанинг белгилари. Ушбу тадқиқот умумий усулга асосланади, хусусий ва бирлик фалсафий категорияларида.

Тарихий метод пайдо бўлишини, шаклланишини ўрганиш имконини беради жараён ва ҳодисаларнинг хронологик кетма-кетликда ривожланиши ва ривожланиши ички ва ташқи алоқаларни, нақшларни ва аниқлаш учун. Ушбу тадқиқот усули, асосан, табиий ва тарих фанларида қўлланилади. Aмалда фанлар, масалан, ривожланиши ва шаклланишини ўрганишда қўлланилади фан ва техниканинг айрим соҳалари.

Илмий усул сифатида мавҳумликдан конкретликка кўтарилишда билим шундан иборатки, тадқиқотчи аввало асосий алоқани топади, ўрганилаётган мавзуда (ҳодисаларда). Кейин, унинг қандай ўзгаришини кузатиб бориб турли шароитларда янги алоқаларни очади ва шу тарзда унинг моҳиятининг тўлиқлигини акс эттиради.

Тизимни таҳлил қилиш усули. Тизим таҳлили концепцияга асосланади. Объектлар (компонентлар) тўплами сифатида тушуниладиган тизим;

— улар ўртасида мустаҳкамланган маълум хусусиятларга эга. Ушбу концепция асосида муносабатлар ҳисобга олинади, энг яхши қарорни қабул қилиш учун муқобилларни миқдорий таққослаш; баъзи бир мезон бўйича баҳолаш, ўлчанадиган самарадорлик, ишончлилик, сифат ва бошқалар.

Тизим таҳлили учта асосий босқичдан иборат;

— биринчиси, вазифани белгилаш;

— объектни, мақсадларни аниқлаш, тадқиқот мақсадлари, шунингдек, ўрганиш ва бошқариш мезонлари;

— иккинчи босқич — ўрганилаётган тизимнинг чегараларини аниқлаш ва унинг тузилиши;

— объектлар ва жараёнлар билан боғлиқ мақсади, ўрганилаётган тизим ва ташқи тизимга бўлинади атроф-муҳит;

— учинчи босқич — ўрганилаётган тизимнинг математик моделини тузиш мавзулар;

биринчидан, тизимни параметрлаштирилган, тавсифи тизимнинг ўзгармас элементлари ва уларнинг ўзаро таъсири.

Тизимли таҳлил усуллари: иерархияларни таҳлил қилиш усули, назария усуллари лойқа тўпламлар, ақлий ҳужум усули, сценарий усули, тартиблаш усули, жуфт таққослаш усули, кўплик таққослаш ва бошқалар. Мураккаб тизимларни ўрганишда тизимли усуллар қўлланилади кўп қиррали бирикмалар билан, узлуксизлик ва детерминант сифатида тавсифланади қазиб олиш, шунингдек, дискретлик ва тасодифийлик (операцион тадқиқотлар рацион, навбат назарияси, назорат назарияси, тўпламлар назарияси ва бошқ.).

2.3. Эмпирик даражадаги усуллар

Кузатиш — бу тўғридан-тўғри билиш усули нарса ва ҳодисаларнинг хоссаларини сезгилар ёрдамида идрок этиш. Ҳар бир кузатиш фақат баъзи омилларни тузатиши мумкин. Жараённи тўлиқ тушуниш учун катта ҳажмга эга бўлиш керак.

Илмий тадқиқот, кузатиш усули сифатида масалан, соҳада социологик маълумотларни тўплаш учун иқтисодиёт ишлатилади. Тадқиқотчининг объектга нисбатан позициясига қараб тадқиқотлар оддий ва иштирокчи кузатишни ажратиб туради.

Биринчиси, ташқи томондан кузатиш, тадқиқотчи — объектга нисбатан фаолиятнинг иштирокчиси бўлмаган учинчи шахс қиймат.

Иккинчиси тадқиқотчининг очиқ ёки инкогнито эканлиги билан тавсифланади, фаолиятга иштирокчи сифатида қўшилади. Кузатиш натижалари протоколларда, кундаликларда, карталар, лента ва бошқалар тавсифланади.

Эксперимент илмий тадқиқотнинг энг муҳим қисмидир. Бу янги илмий билимларни олишнинг асосий усулларидан биридир. Оддий пассив кузатишдан эксперимент фаоллиги билан фарқланади тадқиқотчининг ўрганилаётган ҳодисага таъсири. Тажрибанинг асосий мақсади назарияни синаб кўришдир (ишчи гипотезани тасдиқлаш), шунингдек, кенгроқ ва чуқурроқ илмий тадқиқот мавзусини ўрганиш. Ижтимоий ўрганишда табиий тажрибалар характерлидир, ҳодисалар (ижтимоий эксперимент), масалан, ишлаб чиқариш, ҳаёт ва бошқалар.

Сунъий тажрибалар кўплаб табиатда кенг қўлланилади. Экспериментал тадқиқотлар лаборатория ва ишлаб чиқаришдир. Тажриба шаклида лаборатория экспериментал тадқиқотлар стандарт асбоблар, махсус моделлаштириш ускуналари ёрдамида янги бинолар, стендлар, асбоб-ускуналар ва бошқалар.

Бу тадқиқотлар энг кўп имкон беради тўлиқ ва сифатли, керакли такрорийлик билан, таъсирни ўрганиш баъзи хусусиятлар, бошқалари эса фарқ қилади.

Айрим тажрибалар ҳар доим ҳам тўлиқ эмас ўрганилаётган жараённинг ҳақиқий йўналишини симуляция қилиш, шунинг учун ишлаб чиқариш тажрибасини ўтказишга зарурат мавжуд.

Ишлаб чиқариш экспериментал тадқиқотларга қаратилган турли ҳолатларнинг таъсирини ҳисобга олган ҳолда реал шароитларда жараённи ўрганиш ишлаб чиқариш муҳитининг омилларидир.

Тавсиф — бу ўрганилаётган объектнинг хусусиятларини аниқлаш Масалан, кузатиш, ўлчаш ёки тажриба йўли билан ўрнатилади бунда. Тавсиф содир бўлади:

1) бевосита, тадқиқотчи бевосита идрок қилганда объектнинг хусусиятларини қабул қилишни кўрсатади;

2) билвосита, тадқиқотчи объектнинг хусусиятларини қайд этганда;

бошқалар томонидан қабул қилинади. Ҳисоб (миқдорий усул) — миқдорийнинг таърифи ўрганиш объектларининг муносабатлари ёки уларни тавсифловчи параметрлар хусусиятлари. Шундай қилиб, иқтисодий статистика миқдорий томонни ўрганади иқтисодий аҳамиятга эга ҳодиса ва жараёнлар, яъни уларнинг катталиги, бузилиш даражаси, индивидуал компонентларнинг нисбати, ўзгаришлар вақт ва макони.

Таққослаш — бу икки ёки ундан ортиқ хусусиятга эга бўлган хусусиятларни таққослаш, қанча объектлар, уларни бир-биридан фарқлаш ёки ичида бўлиш улар умумий. Илмий тадқиқотларда бу усул, масалан, турли давлатларнинг иқтисодий тизимлари, институтларини солиштириш. Aсосий нарсани таъкидлаб, кейин жараёнлар ёки ҳодисаларни чуқур, кенг кўламли ўрганиш, аммо тизимлаштирилмаган маълумотлар ёрдамида буни қилиш қийин, лекин шунинг учун бундай маълумотни қандайдир мавҳум қилиб «сиқилиш"га интилади.

Янги концепция — «модел».

Модел деганда кўрсатадиган сунъий тизим тушунилади. Ўрганилаётган объектнинг янги хусусиятлари — асл. Модел — бу тасвир ўрганилаётган объект ҳақида кўплаб маълумотларнинг қулай шаклда кўриш. Бу иккинчисига маълум бир мувофиқликда у ҳақида маълумот олиш имконини беради.

Моделлаштириш усули, ҳодисаларни моделлар ёрдамида ўрганиш. Физикавий ва математик моделлаштириш мавжуд. Моделлаштириш деганда моделлаштирилган объектни ўрганиш тушунилади, маълум бир қисмнинг бирма-бир ёзишмаларига асосланади бу асл нусханинг хусусиятларидир. Моделлаштириш моделни қуриш, уни ўрганишни ўз ичига олади, олинган маълумотни моделлаштирилаётган дастлабки объектга ўтказиш. Амалдаги моделларнинг табиатига қараб, бир неча турдаги моделлар ажратилади — айланма.

Жисмоний моделлаштиришда объект ва моделдаги ҳодисалар физикаси ва уларнинг математик муносабатлари бир хил. Физик моделлаштириш ишлаб чиқиш ва экспериментал мақсадларда кенг қўлланилади турли тузилмаларни ақлий ўрганиш (электр станциялари тўғонлари, ороқувват тизимлари ва бошқалар), машиналар (самолётнинг аэродинамик сифатлари), учун баъзи табиий жараёнларни яхшироқ тушуниш ва бошқалар.

Математик моделлаштиришда ҳодисалар физикаси бўлиши мумкин шахсий ва математик боғлиқликлар бир хил бўлиши керак. Математика — бирор нарса мавжуд бўлганда мантиқий моделлаштириш алоҳида аҳамиятга эга жуда мураккаб жараёнларни ўрганиш зарурати. Моделни қуришда хусусиятлар ва объектнинг ўзи одатда соддалаштирилган ва умумлаштирилган. Модел қанчалик яқин бўлса оригинал бўлса, у объектни қанчалик муваффақиятли тасвирласа, назарий жиҳатдан самаралироқ бўлади.

Рамзий (белги) моделлаштириш шартли-белги билан боғланган асл объектнинг баъзи хусусиятларини, муносабатларини тасвирлаш (шаклда графиклар, номограммалар, диаграммалар; кимёвий символизм — структуравий формулалар кимёвий бирикмалар). Рамзий моделнинг муҳим тури ҳисобланади. Бу математик моделлаштириш (математик тенгламаларни ўрганади: дифференциал, интеграл ва уларнинг тизимлари маълум уларни ҳал қилиш учун маълумотлар); Компьютерда рақамли симуляция математикани ўрганишни ўз ичига олади олдиндан компиляция қилинган ҳолда ўрганилаётган объектнинг мантиқий модели дастурлари.

Моделлар физик, математик, табиий бўлиши мумкин.

Физик моделлар содир бўлаётган жараёнларни тасаввур қилиш имконини беради табиат жараёнлари. Таъсирни ўрганиш учун физик моделлардан фойдаланиш мумкин жисмоний жараёнларнинг бориши бўйича индивидуал параметрлар.

Математик моделлар ҳодисаларни миқдорий жиҳатдан ўрганиш имконини беради жисмоний моделлар бўйича ўрганиш қийин бўлган тадқиқотлар.

Тўлиқ ўлчамли моделлар кенгайтириладиган объектлардир содир бўлаётган жараёнларни тўлиқ ўрганишга имкон беради экскурсия шартлари.

Моделларни танлаш ва қуриш бўйича стандарт тавсиялар йўқ.

Модел жараённинг муҳим ҳодисаларини акс эттириши керак, кичик омиллар, ортиқча тафсилотлар, иккиламчи ҳодисалар ва бошқалар, фақат нотўғри модел, назарий тадқиқотларни мураккаблаштириш уларни қилиш бемаъни, эътиборсиз. Шунинг учун модел оптимал бўлиши керак.

3.Илмий тадқиқот босқичлари

Илмий тадқиқот муваффақияти учун уни тўғри ташкил этиш керак. Маълум бир кетма-кетликда режалаштириш ва амалга ошириш.

Ҳаракатлар режаси ва кетма-кетлиги турига, объектига ва мақсадларига боғлиқ илмий тадқиқот. Шундай қилиб, агар у техник мавзуда амалга оширилса, кейин асосий олдиндан режалаштириш ҳужжати биринчи ишлаб чиқилади — техник иқтисодий асослаш, кейин эса назарий ва экспериментал тадқиқотлар, илмий-техникавий ҳисобот тузилади ва қайта ишланади.

Иш натижалари ишлаб чиқаришга жорий этилмоқда. Студиянинг иши ҳақида аспирантлар учун биз уларнинг қуйидаги кетма-кет босқичларини белгилашимиз мумкин ижро; тайёргарлик босқичи; назарий ва эмпирик тадқиқотлар олиб бориш; қўлёзма ва унинг дизайни устида ишлаш; илмий тадқиқот натижаларини амалга ошириш.

Биринчи (тайёргарлик) босқичига қуйидагилар киради: мавзу танлаш; асослаш — бу борада тадқиқот ўтказишга ҳожат йўқ; гипотезаларнинг таърифи, тадқиқотнинг мақсад ва вазифалари; илмий тадқиқот режаси ёки дастурини ишлаб чиқиш қуйидаги; тадқиқот воситаларини (асбобларини) тайёрлаш.